1/2/2016
PHẦN V: THU HOẠCH VÀ BIẾN CHẾ LÚA
Khi lúa chín, nông dân dùng liềm hái để gặt lúa. Gặt xong nông dân đập để hạt lúa rời khỏi rơm (rơm gồm cả phần trên của cây lúa và bông lúa). Vào thời điểm gặt, hạt lúa còn có lượng nước khá cao nên nông dân phơi lúa để làm giảm lượng nước trong hạt lúa xuống để có thể xay hay tồn trử tốt. Sau đó nông dân xay lúa để cho ra hạt gạo. Tiếp theo, nông dân giã gạo cho trắng hạt và ngon cơm. Các trang dưới đây ghi lại những ca dao sau nói về các công việc gặt lúa, phơi lúa, xay lúa và giã gạo, và các dụng cụ dùng trong công việc chế biến và tồn trử lúa gạo.
Gặt Và Đập Lúa
Cái hái và cái liềm là các dụng cụ căn bản cho công việc gặt lúa ở Việt Nam qua gần 4000 năm. Gặt lúa với liềm hái, nông dân cắt cây lúa ra hai phần: (1) phần trên gồm có thân, lá và gié lúa và (2) phần dưới là phần thân còn lại hay rạ (straw).
Lúa phơi màu, trông nhau liềm hái
Lúa chín hoa ngâu đi đâu chẳng gặt
Cấy bằng mắt gặt bằng đầu
Trời hè lắm trận mưa rào
Gặt mùa sớm lúa liệu sao cho vừa
Bao giờ cho đến tháng Mười
Ta đem liềm hái ra ngoài ruộng ta
Gặt hái ta đem về nhà
Lòng em đã quyết thi hành
Đi cấy đi gặt cùng anh một mùa
Nữa mai lúa chín đầy đồng,
Gặt về đập sảy bõ công cấy cày
Ai cùng gặt lúa đỏ đuôi
Chàng về mà đập mà phơi kịp ngày
Phơi Lúa
Ngày xưa nông dân đem phần trên về nhà để đập tuốt. Phần lớn các hạt lúa còn chứa ít ra 20% nước sau khi đập. nông dân phơi và sấy lúa để đem ẩm độ trong hạt lúa xuống. Ngày xưa phần lớn nông dân phơi lúa dùng năng lượng từ ánh sáng mặt trời để đem ẩm độ trong hạt lúa xuống.
Trời râm cho lúa lâu già
Cho cô hàng xóm vào ra tần ngần
Uớc ngày nắng ấm tơ tằm
Tôi ra phơi thóc cùng sân với nàng
Lúa vàng lấy được nắng vàng
Lúa đi cứu nước vẹn toàn trước sau
Cho trầu thêm bén duyên cau
Chung sân mùa trước, chung nhà mùa sau
Ngày thì đem lúa ra phơi
Tối lặn mặt trời đổ lúa vào xay
Xay Lúa
Ra tay gạo xay ra cám
Xay lúa lấy gạo ăn mai
Xay lúa thì đừng ẵm em.
Xay thóc có chàng, việc làng có mõ
Hát khi xay lúa, múa khi tối trời
Ban ngày mải mốt đi chơi,
Tối lặn mặt trời đổ thóc vào xay
Xay lúa Đồng Nai
Thóc gạo về ngài, tấm cám về tôi (Đồng Nai)
Ù ỳ cút kít
Xay lúa lấy gạo ăn mai
Một tay xay giã, một tay giần sàng
Tháng Ba ngày tối rộn ràng
Làm sao đủ gạo, mùa màng khỏi lo
Giã Gạo
Ngày xưa khi chưa có máy xây lúa tối tân, nông dân dùng cối chày để giã gạo. Thường các thiếu nữ hay các bà vợ có trách nhiệm chính trong việc giã gạo và họ thường họ hát trong khi làm việc.
Sáng trăng giã gạo ngoài trời
Cám bay phản phất nghe lời em phân (Châu Đốc)
Cầm chày giã gạo phăng phăng,
Đêm nay có kẻ rụng răng tới hò
Ai mà giã gạo ba chày
Giã đi cho trắng gửi ngay cho chàng
Một mình giã gạo giữa trời
Cám bay phảng phất, nhớ người phương xa
Sáng trăng giã gạo ngoài trời
Cám bay phản phất nghe lời em phân (Châu Đốc)
Đến đây chẳng lẽ ngồi không
Nhờ chàng giã gạo cho đông tiếng hò (Châu Đốc)
Nàng về giã gạo ba trăng
Để anh gánh nước Cao Bằng về ngâm
Nước Cao Bằng ngâm thì trắng gạo
Không biết em có liệu được chăng ?
Trần trần Cuội ngủ cùng trăng
Biết chăng cha mẹ vừa lòng hay không?
Dụng Cụ Cho Các Công Việc Chế Biến Và Tồn Trử Lúa Gạo
Nhác đâm thì đổi chày, nhác xay thì đổi cối
Nói trặc họng cối xay
Ba thưng cũng vào một đấu
Khôn khéo bánh dầy, vụng dại chày cối
Ra đường ông nọ bà kia
Về nhà chẳng khỏi cái nia cái sàng
Ăn gạo, nhớ kẻ đâm xay giần sàng
Đá thúng đụng nia
Được vài đấu thóc khấn trời làm mưa
Bao giờ cho gạo bén sàng,
Cho trăng bén gió, cho nàng bén anh
Yêu nhau nên phải dặn dò
Giữ kho thóc phải giữ cho vẹn toàn
Cốt đầy nhớ có đổ tràn
Hạt rơi hạt vãi xin chàng nhặt lên
Lúa hư lúa mốc ai đền
Luôn luôn xem xét chớ nên hững hờ
Mồ hôi đổ xuống ruộng bờ
Mới thành hạt lúa đổ kho lần này
Chẳng thà lấy chú lực điền,
Gạo bồ, thóc giống còn phiền nỗi chi.
Bởi anh chăm việc canh nông
Nên anh mới có bồ trong bịch ngoài
Bồ còn thóc hết
Thóc gạo đầy bồ cũng nhờ anh phạt bờ cuốc góc
Tháng giêng ăn nghiêng bồ thóc
Thóc cót thóc bồ
Một lượt cỏ, một giỏ thóc
Ruộng anh cấy thóc dâu thóc tám
Trong năm nay vô hạn được mùa
Gặt xong sớm rồi đưa vào bịch
Hạt thóc khô chẳng khác gì vàng (Người Tày)
MỘT VÀI TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bánh Trái Ngày Tết http://www.cadaotucngu.com/phorum/topic.asp?TOPIC_ID=854
2. http://e-cadao.com/Cadaochude/cadaobanh.htm
3. http://poem.tkaraoke.com/14115/Dac_San_Que_Em.html
4. Nguyễn Văn Ngưu 2001 The Vietnamese Rice Farmer. Pp 97-129 in VIETNAMOLOGICA, Montreal, Quebec, Canada
5. Nguyễn Văn Ngưu 2007 Nghành Sản Xuất Lúa Việt Nam - Nhìn Qua Lịch Sử, Văn Hóa Và Kỹ Thuật. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 232 pp
6. Tìm Ca Dao Theo Các Tỉnh http://e-cadao.com/cadaocactinh.asp
7. Trần Văn Đạt 2003 Tiến Trình PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT LÚA GẠO TẠI VIỆT NAM Từ Thời Nguyên Thủy Đến Hiện Đại. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 315 pp
8. Văn Hóa Nông Nghiệp Qua Ca Dao Tục Ngữ. VĂN HÓA VIỆT. http://e-cadao.com/tieuluan/vanhoa/vanhoanongnghiep.htm
9. Vũ Ngọc Phan 1999 Tục Ngữ, Ca Dao, Dân Ca Việt Nam. Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội. Hà Nội. 832 pp
