LÀM SAO CÂN BẰNG ĐỊA ĐIỂM CÁC ĐẬP THỦY ĐIỆN ĐỂ BẢO VỆ ĐA DẠNG SINH HỌC TRÊN  CÁC DÒNG SÔNG      MEKONG, AMAZON VÀ CONGO

      Nguyễn Văn Khuy
(tiếp theo)

    Mekong River  : Phát nguồn từ  Lasagongma Spring  trên cao nguyên Tây Tạng , dài 4,300 km,  chảy qua Trung Hoa, Miến Điện , Thái Lan, Lào và Việt Nam.   Chỉ riêng Trung Quốc  đã xây  sáu đập lớn  ở thượng nguồn từ  giữa thập niên 1990 .   Nhiều đập  được dự trù và ít nhất 11 đập nữa  nằm trong kế hoạch phát triển  tại  trung tâm và hạ lưu của châu thổ sông Mekong .  Những vùng nông thôn ở hạ lưu  phụ thuộc  vào đánh bắt cá  sẽ bị ảnh hưởng do  các loài di ngư  bơi ngược dòng   về nơi đẻ trứng   sẽ bị  ngăn  cản trầm trọng  ở dòng sông chính  và ngay ở cả các phụ lưu (sông nhánh ). Chẳng hạn như đập ở Mun Rier đã ảnh hưởng rộng rãi và tại hại  về xã hội và kinh tế cho khu vực. Để duy trì an toàn   cho nguồn thực phẩm địa   phương đối với sự thiệt hại về nguồn thủy sản từ 88 đập mới  dự trù cho đến năm 2030 đòi hỏi phải tăng diện tích đất đai canh tác  từ 19 đến 63 %.

    Hàng năm cứ vào tháng tư ,  Pa nyawn catfish , loại  cá trê lớn bơi ngược dòng  về một lòng sông nhỏ hẹp ở vùng thác Khone , miền nam nước Lào để đẻ trứng . Dân làng ở đây thường dùng lưới bắt được vài trăm ngàn  cá con.  Năm 2014  lòng sông được  mở rộng  để xây đập  đã  ngăn cản cá di chuyển về đây và phá hủy hoàn toàn khu vực đánh bắt cá. Mặc dầu hai năm nữa đập mới hoàn tất  nhưng khu vực đã  phá hủy    và vùng ngư nghiệp  cho loại cá trê  Pa nyawn ở Sahong channel  đã biến mất.   Sự   mất đi một vùng ngư nghiệp lớn cung cấp thực phẩm  đã  đe dọa lưu vực sông  Mekong vì  nước Lào vì các quốc gia láng giềng rất cần nguồn điện lực . 

   Don  Sahong là đập thứ 2 đang kiến trúc là động mạch lớn  nối liền với  Miến Điện, Lào, Thái Lan, Cao Mên và Việt Nam. Lào dự trù khởi sự xây đập Pak Beng,  là đập thứ ba  gần biên giới Thái Lan vào năm 2017.   Ngoài ra còn  vài chục dự án  xây trên các sông nhánh lớn được dự trù . Sự chận lại các đường lưu thông cho di ngư  và phù sa vào châu thổ vùng hạ lưu sông Mekong  sẽ làm mất đi 1/3 ngư sản hàng năm  , nơi sinh sống của hơn  60 triệu người.

   Hy vọng biết trước các tai ương nhiều  khoa học gia về môi trường  đề nghị với các công ty xây đập phải tạo ra những  lối thông  thoát cho cá di chuyển  (fish passage) trong họa đồ kiến trúc  như  bậc thang ( passage  ladder ) hay các channel vòng quanh đập . Một hội nghị về làm sao cho cá tự do  di chuyển không bị đập thủy điện ngăn cản  đã làm cho  các nhà khoa học lạc quan.  Nhiều đề nghị  yêu cầu Lào  giảm bớt các dự án xây đập và giữ cho  nước sông Mekong   vùng hạ lưu vẫn  chảy  xuôi dòng  không bị  các đập thủy điện cản trở.

   Ian Cows,  nhà sinh vật học của the University of Hull in the United Kingdom  đề  nghị các chính phủ liên  quan nên họp bàn để có thể chỉ   hy sinh một phần tối thiểu của phía hạ lưu  sông Mekong  và cần phải giữ lại phần lớn  vùng hạ lưu  rất quan trọng này.

   Cowx đề nghị phải quan sát xem kế hoạch cải thiện đập cho các loài di ngư của công ty xây đập Xayaburi Power Company có thực sự  hữu ích hay không vì vùng cho di ngư trên khúc sông rất dài. Ngay cả lối thoát cho di ngư hiệu nghiệm nhưng  các hồ chứa nước  phía sau những con đập sẽ phá hủy những vùng đất cho cá đẻ trứng . Hồ  chứa nước là nơi không thích hợp cho cá con vì  chứa chất  đầy các chất ô nhiễm.

   Chính phủ Lào  không dấu diếm tham vọng  muốn trở thành một quốc gia có nguồn  điện lực lớn  nhất của vùng Đông  Nam Á Châu với chín đập ở hạ lưu sông Mekong.  Sông Mekong  chảy ngang qua Vientiane, thủ đô của Lào .  Đập  Xayaburi  đầu tiên  khởi sự từ 2010  và dự trù hoàn tất vào năm 2019, mặc dầu  Việt Nam và Cao Mên bầy tỏ những lo ngại về phù sa và các chất dinh dưỡng bị cản trở , là chướng ngại vật cho các loài di ngư.

   Một loại cá dolphin nước ngọt ( Orcaella brevirostris ) sinh sống trong khúc sông   từ thác Khone Falls , gần biên giới Lào  và Cao Mên cho tới miền nam Cao Mên cũng có nguy cơ tuyệt chủng.

  
The Irrawaddy dolphin in the Mekong River

   Xa hơn đập Xayaburi dưới hạ nguồn  công trình xây đập  Don Sahong đang chuẩn bị khởi sự nhưng  the Save the  Mekong coalition  , một tổ chức  phi chính phủ  kêu gọi các nhà thầu   xây dựng hãy ngưng công trình cho đến khi   có thông tin rõ ràng về ảnh hưởng đến môi trường thiên nhiên và  đời sống xã hội.

   Các dự án xây đập ở Cambodia cũng  là  mối đe dọa cực lớn.  Đập Sesan 2  trên con sông nhánh  lớn của sông Mekong là một lỗi lầm  nghiêm trọng . Đây là cảnh giác của  các chuyên viên ,  cố vấn khảo cứu canh nông quốc tế ở Vientiane.  Công trình đã hoàn thành 60%,  đập sẽ  làm  mất đi 9% số lượng cá ở lưu vực sông Mekong.  

   Các  công ty  phát triển đập  cố gắng làm giảm đi số lượng cá bị ngăn cản lưu thông . Xayaburi Power company   bỏ ra 400 triệu để cải thiện  đập với lối vượt thoát đặc biệt dành cho cá có thể bơi qua không bị cản trở . Phương pháp  cải thiện này sẽ giảm di sự suy thoái của hệ sinh thái và làm gương  cho các công ty  phát triển đập thủy điện khác  bắt chước.  Đây  là  một việc bắt buộc phải thực hiện, không thể bỏ qua môi trường thiên nhiên và cần theo dõi hiệu ứng  để giảm tối thiểu những thiệt hại.

    Cows sau khi nghe kế hoạch xây  đập của Lào cho rằng đó là một tai họa chưa từng thấy trong đời   . Ngay cả phương pháp làm  bậc thang hay các lối thoát cho  cá   có kết qủa  thì những  hồ chứa nước phía  sau đập như Xyaburi sẽ  phá hủy nơi cá  đẻ trứng   và vùng  nước yên lặng  sẽ  là nơi giam giữ cá con.  Guy Lanza, nhà sinh vật học của the State University of New York College of  Environmental  Science and Forestery in Syracuse đã làm khảo cứu về đập Xyaburi .  Kết qủa cho biết  các hồ chứa nước nơi  đây sẽ trở thành một vùng thác nước lớn   không tốt cho môi trường sinh sống,   gồm cá chết vì các hóa  chất độc hại được  thải vào nguồn nước.

   Gần cửa sông ,nước mặn sẽ tràn vào ảnh hưởng xấu đến cá  nước ngọt.  Nước biển dâng lên vì  khí hậu thay đổi  do băng đá tan ra   ở vùng bắc cực . Hơn nữa đập đã ngăn chặn  phù sa làm  mặt nước sông thấp hơn biển nên  dễ bị  xâm mặn.  Các đập tại thượng nguồn do Trung Hoa xây cất  làm phù sa ngừng lại. 

   Matti Kummu, chuyên viên thủy lợi của Alto University in Espoo, Finland  cho biết tại  Lào  và Thái Lan dòng nước không còn mầu đỏ vì ít phù sa hơn trước . Bờ sông đang bị xoáy mòn bởi dòng nước nhẹ phù sa. Các đập thủy điện ở hạ lưu sông Mekong  sẽ làm vấn đề trầm trọng hơn.  Phúc trình khảo cứu của Kummu và các đồng nghiệp cho biết  phù sa vùng tam gíác châu  sông Mekong giảm đi 52 million tons trong vòng 25 năm tính đến  năm 2015.

   Các chuyên gia  ước lượng nếu 11 đập thủy điện xây trên dòng sông chính và 77 đập tại phụ lưu của vùng hạ lưu sông Mekong  được hoàn tất  vào  năm  2030  thì  số lượng cá sẽ mất đi khoảng  880,000 tons hay 42% mỗi năm. Đa dạng sinh học bị ảnh hưởng, nơi sinh sống của tám loại cá lớn nước ngọt,  bao gồm  Mekong catfish khổng lồ  dài tới 3 m ( the dog eating catfish) , nặng gần 800 lbs và loại cá chép Thái Lan khổng lồ ( Siamese carp). Các loại cá này có nguy cơ tuyệt chủng vì chúng  cần phải bơi  ngược dòng  hàng vài trăm km để đẻ trứng và   dinh dưỡng cá con.

   Mekong River Commission , một ủy ban cố vấn  bao gồm các quốc gia vùng  hạ  lưu sông Mekong đã tỏ ra  bất bình về tình trạng này và  khuyến khích các nhà thầu và kiến trúc đập  phải sửa đổi thiết kế nhưng ủy ban  không có thẩm quyền bắt ngưng xây cất.  Các quốc gia Việt Nam và Cao Mên cần thương thảo với Lào  về vấn nạn này vì rất bất mãn về những  gì đã sảy ra trên dòng sông chính và vùng châu thổ sông Mekong.  Nếu tình trạng an toàn thực phẩm bị khủng hoảng thì  Lào  có thể bị đưa ra toàn án quốc  tế La Hague tại Hòa Lan. Tuy nhiên qúa trễ để cứu  sông Mekong.

    Lào thông báo cho uỷ ban  bốn quốc gia  trong đó có Cao Mên , Thái Lan và Việt Nam là họ sửa soạn  xây đập thứ ba ,   Pak  Beng Dam,  trên dòng sông chính của  sông Mekong  ,   thuộc  tỉnh  Oydomsay ,  phía bắc nước Lào,  với công xuất  912 MW.  Đây là chương trình xây 11 đập trên vùng hạ lưu  sông Mekong  và cũng  là chìa khóa của chương trình phát triển kinh tế mặc dầu  phần lớn để  bán điện dàì hạn cho Thái Lan .

   Tuy nhiên Maureen Harris, giám đốc  vùng  đông nam Á Châu  của  the Non- government International Rivers đã cảnh cáo rằng Pak Beng Dam  gia tăng thêm sự hủy hoại trầm trọng đến  hệ sinh thái của 60 triệu người  đang sinh sống trong khu vực.   Ảnh hưởng  đáng kể cho  khu vực phía Nam vì  phần lớn các đập nằm về phía  Bắc. Ảnh hưởng trầm trọng đến phù sa và  riêng ngư nghiệp theo ước lượng   của the World Wildlife Fund lên đến 17 billions.

   Rober Mather, cố vấn và  cựu giám đốc của the International Union  for Conservation of Nature (IUCN) cho biết  Trung Hoa có kế hoạch thực hiện thay đổi  thủy vận  tại tỉnh Luang Prabang  để cho tầu bè  với  trọng  tải  500 tấn  có thể di chuyển.  Nếu thực hiện sẽ phải phá hủy nhiều thác nước, đá,  vùng  nước  cạn   để kiến trúc hải cảng  cùng một thời gian  xây đập Pak Beng  trên cùng một dòng  sông.   Những  dự án lớn này không được phối hợp với nhau và hơn nữa  các cơ quan khác  nhau  thúc đẩy cho các chương trình nghị sự riêng của họ.

   Các cuộc khảo cứu  đã dự đoán  sản  lượng lúa gạo địa phương sẽ giảm do các đập thủy điện ở Lào, ngăn cản phù sa,  giảm sút các chất dinh dưỡng   và nguồn dự trữ cá bởi làm  gián đoạn  chu kỳ sinh sản của các loài di ngư. Cư dân các vùng này là  những người nghèo nhất , đời sống của họ phụ thuộc vào  tôm cá  tuơi là thực phẩm. 

   Chris Barlow, chuyên viên ngư nghiệp của  của  the Australian Centre for International Agricultural Research (ACIAR)  cảnh báo  rằng   ảnh hưởng sảy ra tức thời  về lượng thủy sản suy giảm và sẽ dẫn đến khủng hoảng thực phẩm . Chỉ có một cách  là chính phủ phải tìm cách thay thế bằng nguồn thực phẩm khác. The Mekong River  Commisson (MRC)  đang gặp sự chỉ trích về trách nhiệm trong vai trò điều hành  việc thảo luận và bàn cãi về   xây qúa nhiều đập .

   Amazon River   : Phát nguồn từ Mantano River,  miền Tây Nam của Peru, chiều dài 6,520 km,  là sông rất lớn có chiều dài  nhất  cũng như  thể tích lớn nhất thế giới.  Thủy điện sản xuất  từ các  đập trên dòng sông này  lên đến  16% của  nhu cầu năng lượng  thế giới nhưng 70%  con số này   cần thiết   cho vùng  châu Mỹ  La Tinh .  Hiện nay  đã có 416 đập  hiện hữu  và  hơn 334 đập được dự trù xây cất trong tương lai trên dòng sông Amazon.    Tuy nhiên 3/4  năng lượng  sản suất do thủy điện   cần thiết cho Brasil ,  quốc gia có dân số 200 triệu với diện tích gần bằng Hoa Kỳ .

   Brazil là quốc gia có nền kinh tế lớn nhất của Châu Mỹ La Tinh. Do các chương trình phát triển kỹ nghệ và cung cấp điện cho các thành phố lớn nên quốc gia này cần rất nhiều điện lực. Hiện nay chính phủ  chấp thuận cho xây hàng loạt các đập thủy điện trên các con sông của vùng rừng mưa nhiệt đới Amazon. Bộ trưởng năng lượng Brazil  hy vọng  nước này sẽ gia tăng sản xuất năng lượng  hơn 50%. Vì gía điện sản xuất bởi các nhiên liệu qúa cao nên chỉ có thủy đìện mới đáp ứng cho nhu cầu trong nước.

   Một trong những dự án này là  Belo Monte Dam ,  ở gần cửa sông Amazon.  Khi hoàn tất sẽ là đập lớn thứ ba trên thế giới để cung cấp điện cho kỹ nghệ khai thác  hầm mỏ. Công xuất tối đa   là 11, 233 MW vào mùa mưa  và tối thiểu là 4, 571 MW cho mùa khô hạn  .  Đập khởi sự xây vào năm 2010 và dự  trù cung cấp điện  vào năm 2019.  Đập có chiều cao 90 m, chiều rộng 3,545 m ,với  tổn phí 18.5 tỉ dollars.  Vì ở vùng  hạ  lưu  châu thổ đồng bằng sông  Amazon  nên các hồ dự trữ nước rất rộng , có diện tích tương đương với tiểu bang Rhode Island. Sự lựa chọn địa điểm này làm mất đi đa dạng sinh học rất lớn.  Amazon nổi tiếng là vùng có đa dạng sinh học với nhiều mầu sắc rực rỡ.

Một đập lớn nữa  cũng đang được xây cất trên dòng sông Madeira River  , một trong các phụ lưu lớn nhất của Amazon River. Với 50 turbines để có thể cung cấp điện cho các  thành phố lớn vùng Đông Nam như  Sao Paolo.

   Brazil dự trù vào năm 2025 sẽ xây thêm hàng trăm đập thủy điện nữa, phần lớn là các đập nhỏ tại vùng rừng rậm  Amazon để điều hòa dòng nuớc và cung cấp điện cho các khu kỹ nghệ nhỏ địa  phương. Nếu thực hiện sẽ phải tái định cư một số lượng cư dân sống quanh địa điểm  xây đập và mất đi rất nhiều rừng.

  Tuy nhiên kế hoạch phát triển thủy điện của Brazil cũng gặp chống đối từ nhiều phía.  Các nhà môi trường  cảnh cáo rằng rừng mưa nhiệt đới  ở Brazil là nơi cư trú  thiên nhiên  cuối  cùng của   các loại động vật  và thực vật trên  thế giới.  Là nơi hấp thụ carbon dioxide, sản xuất oxygen và điều hòa khí hậu  với hơn 1/5 lượng nước ngọt  của thế giới đến từ vùng châu thổ sông Amazon. Các loại cá  có gía trị cao , nhất là di ngư có thể bơi ngược dòng một khoảng cách  rất xa, hơn 1, 000 miles để về những nơi  thuận lợi  cho việc đẻ trứng và nuôi dưỡng  cá con.

   Ngoài ra rất nhiều bộ tộc da đỏ phải dời đi  nơi khác và  thay đổi phương tiện sinh sống . Bộ tộc Buendia đang lo ngại chính phủ dự trù  xây đập ở Ene River sẽ làm mất đi lãnh thổ của sắc dân này với nhiều diện tích rừng và nguồn lợi kinh tế.

   Congo River :   Phát  nguồn  từ  Taganyila  Lake của Congo , chiều dài 4,700 km, sông lớn thứ  hai  trên thế giới về thể tích.  Congo  có ít đập hơn Amazon và Mekong nhưng nước này có tham vọng thực hiện  dự án xây  Grand Inga Dam  sẽ  là đập lớn nhất thế giới  mà không cần khảo cứu về những  hậu qủa   sảy ra cho xã hội và môi trường .  Grand  Inga là đập thứ tư  xây  gần thác Inga fall,  chỉ cách Inga 1 có 4 miles, Inga 2, 4.5 miles và Inga 3,  5miles, bốn con đập sát cạnh  nhau thuộc vùng châu thổ hạ lưu Congo river.   Nếu thực hiện được thì đập này  có công xuất gần 40,000 MW , tương đương với 20 lò phản ứng hạch nhân,  lớn gấp đôi đập  Tam Hiệp của Trung Hoa. Chính  phủ Congo cho biết họ không còn con đường nào lựa chọn nào khác vì dân Phi Châu cần điện .  Chính phủ đã ký hiệp ước  với South Africa để cung cấp 2,500 MW  cho nước này vào năm 2021.

   Congo chọn một trong hai công ty lớn của Trung Hoa để xây đập. Tuy nhiên chính phủ Trung Hoa chỉ thị cho các công ty xây đập không được  xây bất cứ đập nào của nước ngoài nếu không có Environmental Impact Assessment  ( EIA ).  Xây đập lớn ở các nước đang phát triển đã khiến cho nhiều triệu người phải rời nơi cư trú và là  nguyên nhân gây ra  ảnh hưởng xấu cho  môi trường . Tổ chức phát triển và môi  trường  áp lực các cơ quan tài chánh cho vay tiền và chính phủ  phải thực hiện việc khảo cứu và   lượng  gía để  giảm thiểu sự hủy hoại  môi trường  .

   Các chuyên gia đủ mọi lãnh vực đã đưa ra những nhận xét và khuyến cáo  hữu ích cho các quốc gia đang phát triển  để tránh phải trả giá qúa đắt  trước khi  khởi sự  các dự án thủy điện.

 Ảnh hưởng bất lợi lâu dài  cho  hệ sinh thái và đa dạng sinh học rất hiếm được cân nhắc kỹ lưỡng  cho dự án xây đập ở các vùng nhiệt đới.  Vẫn còn là một nghi vấn   là  liệu  cư dân  tại  vùng nông thôn ở châu thổ  của sông Mekong , Amazon, Congo có được hưởng   lợi ích  xây đập để sản xuất  năng lượng dùng phát triển công nghệ , tạo thêm công việc làm  , nâng cao đời sống của họ ,  đền bù xứng đáng  lại sự mất mát về nguồn lợi ngư sản  ,  nông nghiệp  và tài sản.  Việc cải thiện về lượng gía  kế hoạch xây các đập thủy điện là điều bắt  buộc phải  thực hiện.

   Kế họach và chiến lược phải thực hiện  ngay tại vùng châu thổ giữa tiềm năng thủy điện và chìa khóa bảo đảm những tài nguyên thiên nhiên. Những phương pháp phân tích mới có thể cho biết những ảnh hưởng chồng chất của nhiều đập đối với thủy lợi, động lực  làm lắng đọng các chất  bị cuốn theo dòng nước,  phong  phú  của hệ sinh thái, ngư  nghiệp sông và  những sinh  kế  của  cư dân vùng nông thôn đang sinh sống quanh vùng  sông nước.

    Các cơ quan cấp phép và  yểm trợ tài chính cho các dự án  phát  triển thủy điện phải điều tra rõ ràng về những ảnh hưởng chồng chất  và sự thay  đổi khí hậu. Địa điểm  chọn  xây đập  phải lượng gía  trong hồ sơ  tài  liệu và họa đồ có thể  chấp nhận  cho những  dịch vụ  bảo vệ hệ sinh thái và   bảo tồn  đa dạng sinh học.  Những phương pháp đánh giá  hợp lý sẽ bảo đảm  được mục tiêu xã hội cho việc  sản xuất năng lượng đạt được thành qủa. Nếu không hoạch định thận trọng thì các loại sinh vật thiên nhiên   sẽ bị tuyệt chủng  và nền  ngư nhiệp , nông nghiệp  sẽ suy giảm tại những  lưu vực lớn và  hệ sinh thái sẽ  biến  đổi hay   biến  mất trên những  con sông to lớn trong vùng nhiệt đới của thế giới.        

    Nguyễn văn Khuy