PHẦN IV:  KINH NGHIỆM VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA THỜI TIẾT

 

Cây lúa cần có khí hậu và thời tiết thuận lợi để tăng trưởng và sản xuất. Do đó, nông dân bỏ nhiều thời gian và tâm huyết để hiểu biết những ảnh hưởng của khí hậu trên sự phát triển và năng suất của cây lúa. Những ca dao dưới đây nói về các kinh nghiệm của nông dân và các khía cạnh của ảnh hưởng của thời tiết trong công việc sản xuất lúa. Người nông dân trồng lúa luôn cầu mong có được mưa thuận gió hòa, họ nhìn trời, nhìn đất và cầu mong. Những trang dưới đây ghi lại các ca dao, tục ngữ và dân ca về kinh nghiệm của nông dân về ảnh hưởng của thời tiết trên sản xuất lúa gạo.

 

Người ta đi cấy lấy công

Riêng tôi đi cấy, còn trông nhiều bề

Trông trời, trông đất, trông mây

Trông mưa, trông gió, trông ngày, trông đêm

Trông sao chân cứng đá mềm

Trời yên biển lặng, mới yên tấm lòng

 Những công việc như cày, bừa cần nhiều nước để làm. Cây lúa cũng cần nhiều nước để tăng trưởng và sản xuất. Ngày xưa khi chưa có nhiều tưới tiêu, nông dân chờ mưa để trồng lúa.

Lạy trời mưa xuống

Lấy nước tôi uống

Lấy ruộng tôi cày

Cho đầy bát cơm

Để gieo cấy thành công, đúng thời vụ và bội thu người dân phải quan sát tỉ mỉ các hiện tượng tự nhiên trong một quá trình nhất định, ghi nhớ các kỹ thuật canh tác để rút thành cẩm nang kinh nghiệm sản xuất cho bao thế hệ.

Trăng mờ tốt lúa nỏ, trăng tỏ tốt lúa sâu

Nắng tốt dưa mưa tốt lúa

Nắng tháng 6 được lúa

Nắng tháng 9 mất mùa (Người Thái)

Tháng Tám mưa trai tháng hai mưa thóc

Mồng tám tháng tám không mưa

Mẹ con bỏ cả cày bừa mà nhổ lúa đi

Mồng 9 tháng 9 có mưa

Cha con đi sớm về trưa mặc lòng

Mồng 9 tháng 9 không mưa

Cha con bán cả cày bừa mà ăn

Mồng chín tháng chín có mưa

Mẹ con đi sớm về trưa mặc lòng

Mồng chín tháng chín không mưa

Mẹ con bán cả cày bừa mà ăn (Thua Thien Huế)

 

Sáng sủa được tằm tối tăm được lúa

 

Tháng mười có sấm, cấy trên nấm cũng có ăn

Năm trước được cau, năm sau được lúa

Trời nồm tốt mạ, trời giá tốt rau

Tỏ trăng mười bốn được tằm

Tỏ trăng hôm rằm thì được lúa gieo

Trăng mờ tốt lúa nỏ, trăng tỏ tốt lúa sâu (Người Tày)

 

Sai quả dâu gia được mùa lúa ruộng

Sai quả cha được mùa lúa nương (Người Mường)

 

Nông dân quan sát các thay đổi trong bầu trời để dự đoán thời tiết như mưa nắng

Tháng ba u ám thì nắng

Tháng tám u ám thì mưa (Người Tày)

 

Trời vẫy beo thì nắng

Trời vẩy cá thì mưa (Người Tày)

 

Mau sao thì nắng, vắng sao thì mưa

Mây xanh thì nắng mây trắng thì mưa

Mây kéo xuống biển thì nắng chang chang

Mây kéo lên ngàn thì mưa như trút

Mống đông vồng tây chẳng mưa dây cũng bão giật

Mống dài trời lụt mống cụt trời mưa

Vồng rạp mưa rào, vồng cao gió táp

Ráng vàng thì nắng ráng trắng thì mưa

Ráng mỡ gà thì gió ráng mỡ chó thì mưa

Rồng đen lấy nước thì nắng Rồng trắng lấy nước thì mưa

Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa

 

Bà rú Lông đi ông rú Trà (rú = núi)
Ngả nghiêng cây cối, cửa nhà vẹo xiêu (Nghệ An)

Bao giờ Đại Huệ mang tơi,
Rú Đụn đội nón thì trời mới mưa (Nghệ An)

Đời ông cho chí đời cha,
Mây kéo rú Xước mưa ba bốn ngày (Nghệ An)

Sổ cầu Bùng lấy thùng đựng nác/nước (Nghệ An)

Chớp ngã Cồn Tiên, mưa liền một trộ

Sấm Đầu mâu không cầu cũng đến (Quảng Trị)

Chiều chiều mây phủ Sơn Trà

Sóng xô cửa Đại trời đà chuyển mưa (Quảng Nam)

 

Nông dân cũng quan sát những phản ứng của các con thú vật như Chuồn Chuồn, Ếch, Gà, Chim Én, Ong, Cò để dự đoán thời tiết.

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

Bay cao thì nắng, bay vừa thì im (Thua Thien Huế)

 

Tháng bảy heo may, chuồn chuồn bay thì bão

 

Ếch kêu uôm uôm, ao chuôm đầy nước

 

Chớp đông nhay nháy gà gáy thì mưa

Én bay thấp mưa ngập cầu ao

Én bay cao mưa rào lại tạnh

Ong vàng làm thấp, bão sấp bão ngửa

Cò ăn ruộng sâu thì nắng

Cò ăn ruộng cạn thì mưa (Quảng Trị)

Từ Thừa Thiên ra phía Bắc nhiệt độ thường xuống  thấp hơn 21   trong các tháng giêng tháng hai âm lịch. Trong giai đoạn sinh dục và trổ bông, nhiệt độ thấp hơn 21 có ảnh hưởng xấu trên việc thụ phấn của bông lúa, dẩn đến việc cho ra hạt lúa lép. Những ca dao dưới đây nói về kinh nghiệm của nông dân khi lúa trổ bông trong tháng giêng tháng hai âm lịch.

 

Đói thì ăn khoai

Chớ thấy lúa trổ tháng Hai mà mừng

Đói lòng ăn môn ăn khoai

Chớ thấy lúa lỗ giêng hai mà mừng (Thua Thien Huế)

 

Đói thì ăn môn ăn khoai

Đừng thấy ló lỗ giêng hai mà mừng (Quảng Trị)

 

Ngày xưa nông dân thường cấy lúa mùa trong thời gian có sao Tua Rua

 

Tua rua một tháng mười ngày

Cấy trốc luống cày cũng được lúa xôi

Đom đóm bay ra trồng cà tra đỗ

Tua rua bằng mặt cất bát cơm chăm

Tua rua bằng mặt cất bát cơm chăm

Tua rua đi nằm, cơm chăm đã cạn

Sao rua đứng trốc, lúa lốc được ăn

Tua rua đi bắc mạ mùa

Tua rua thì mặc tua rua

Mạ già ruộng ngấu, không thua bạn điền

Đom đóm bay ra, trồng cà tra đỗ,

Tua rua bằng một, cất bát cơm chăm.

 

 

 

 

MỘT VÀI TÀI LIỆU THAM KHẢO

 

1.       Bánh Trái Ngày Tết  http://www.cadaotucngu.com/phorum/topic.asp?TOPIC_ID=854

2.       http://e-cadao.com/Cadaochude/cadaobanh.htm

3.       http://poem.tkaraoke.com/14115/Dac_San_Que_Em.html

4.       Nguyễn Văn Ngưu 2001 The Vietnamese Rice Farmer. Pp 97-129 in VIETNAMOLOGICA, Montreal, Quebec, Canada

5.       Nguyễn Văn Ngưu 2007 Nghành Sản Xuất Lúa Việt Nam - Nhìn Qua Lịch Sử, Văn Hóa Và Kỹ Thuật. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 232 pp

6.       Tìm Ca Dao Theo Các Tỉnh http://e-cadao.com/cadaocactinh.asp

7.       Trần Văn Đạt 2003 Tiến Trình PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT LÚA GẠO TẠI VIỆT NAM Từ Thời Nguyên Thủy Đến Hiện Đại. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 315 pp

8.       Văn Hóa Nông Nghiệp Qua Ca Dao Tục Ngữ. VĂN HÓA VIỆT.  http://e-cadao.com/tieuluan/vanhoa/vanhoanongnghiep.htm

9.       Vũ Ngọc Phan 1999 Tục Ngữ, Ca Dao, Dân Ca Việt Nam. Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội. Hà Nội. 832 pp