17/12/2015

Trên toàn nước Việt Nam có chừng bốn triệu mẩu tây đất được dùng trong công việc sản xuất lúa. Điều kiện khí hậu ở Việt Nam cho phép nông dân trồng ba mùa hay vụ lúa một năm. Tuy nhiên trong thời đại cổ xưa lúa chỉ trồng được một mùa một năm. Với tiến bộ kỹ thuật, dần dà nông dân trồng hai mùa lúa một năm. Gần đây nông dân trồng ba mùa lúa một năm. Những trang dưới đây ghi lại các ca dao, tục ngữ và dân ca về về ruộng lúa và mùa lúa ở Việt Nam.

 

Ruộng Lúa

Ở Việt Nam có hai loại ruộng lúa chính: ruộng lúa khô và ruộng lúa nước. Ruộng lúa khô thường ở tại các vùng đất cao, không có nước ngập như ở các nương rẫy, ở sườn đồi,ở sườn núi. Ruộng lúa khô thường không có bờ được xây chung quanh để giữ nước. Khi lúa được trồng tại các vùng đất cao không có nước ngập được gọi là lúa rẫy, lúa nương.

Ruộng lúa nước thường được khai khẩn ở các vùng đất thấp tiếp giáp với các bờ sông, đầm lầy. Ruộng lúa nước là một khu đất có bờ được xây chung quanh ruộng để giữ nước và cũng để làm lối đi. Phần lớn ruộng lúa ở Việt Nam là ruộng lúa nước. Dù trồng trong ruộng nước hay ruộng khô thì cây lúa vẫn đòi hỏi một lượng nước lớn hơn nhiều so với các loại cây trồng khác.

Ruộng lúa nước có ba loại: ruộng lúa có nước tưới tiêu, ruộng lúa không có nước tưới tiêu, và ruộng lúa nổi. Ở các mảnh ruộng có nước tưới tiêu, cây lúa được tưới, hay được ngâm, với một lớp nước không sâu lắm. Ở các mảnh ruộng không có nước tưới tiêu, cây lúa tùy thuộc vào nước mưa; trong khiđó ở các mảnh ruộng lúa nổi, cây lúa thường bị ngập sâu trong thời gian sinh trưởng. Khi lúa được trồng trong khu vực có mực nước ngập sâu trên 2 mét được gọi là lúa nổi.

Ruộng lúa nước còn được gọi là đồng lúa, hoặc cánh đồng lúa hay đơn giản ruộng.Ở Việt Nam, ruộng lúa nước hay còn được gọi là ruộng đất, điền địa, thường được chia thành các khoảnh ruộng nhỏgọi là các thửa ruộng, sào ruộng, mẫu ruộng. Ở vùng trũng sâu, ruộng lúa nước được gọi là ruộng sâu. Ở vùngđất trồng lúa kém hiệu quả ruộng lúa nước được gọi là ruộng gò. Ở một vài vùng núi non, ruộng lúa nước có thể dựa vào sườn đồi dốc như ruộng bậc thang.

Thời gian từ khi gieo, cấy đến khi lúa chín là mùa lúa. Ruộng sâu phải cấy mạ. Khi lúa được cấyở ruộng lúa nước thấp ở vùng trũng sâu, lúa ở đây được gọi là lúa sâu. Khi lúa được cấy ở ruộng lúa nước nhưng thiếu nước lúa ở đây được gọi là lúa nỏ. Trong khi ruộng gò thì gieo vãi lúa, vì không có nước trong ruộng trong những ngày tháng đầu của mùa lúa. Những trang dưới đây, ghi chép những ca dao viết về ruộng lúa và mùa lúa.

Ai ơi đừng bỏ ruộng hoang,

Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu.

Đứng bên ni đồng, ngó bên tê đồng, mênh mông bát ngát,

Đứng bên tê đồng, ngó bên ni đồng, bát ngát mênh mông.

 

Thân em như chẹn lúa đòng đòng,

Phất phơ giữa ngọn nắng hồng ban mai.

Quađồng ghé nón thăm đồng

Đồng bao nhiêu lúa thương chồng bấy nhiêu

 

Lúa xanh đẹp xóm đẹp đồng

Lúa gầy xấu cả người trồng xấu đi

 

Ruộng đồng mặc sức chim bay

Biển hồ lai láng cá bầy đua bơi (Nam Bộ)

 

Thân anh khó nhọc trăm phần
Sáng đi ruộng lúa, tối nằm ruộng dưa

Thân em vất vả trăm bề
Sớm đi ruộng lúa, tối về ruộng dâu

Ra đi anh có dặn dò
Ruộng sâu cấy trước ruộng gò cấy sau

Ra đi mẹ có dặn dò
Ruộng sâu thì cấy, ruộng gò thì gieo

 

Ruộng gò cấy lúa ba xe
Thấy em còn nhỏ anh ve để dành

 

Có ai bỏ gà nuôi quạ

Đi làm nương mà bỏ ruộng mấy khi (Người Tày)

Đến mùa làm cho nhiều rẫy

Emđưa trâu đến giúp công

Làm nên gạo ta cùng ăn chung

Được bao nhiêu gánh ta cùng chia đôi (Người Tày)

 

Tôi nay tôi cặch tới già

Tôi chẵng dám cấy ruộng bà nữa đâu

Ruộng bà vừa xấu vừa sâu

Vừa bé hạt gạo vừa lâu đồng tiền

 

Vụ mùa cấy lúa cao, vụ chiêm cấy lúa trũng

 

Ruộng cao tưới trước,ruộng thấp tưới sau

Sao rua đứng trốc, lúa lốcđược ăn

Ruộng cao khó làm ăn

Ruộng lần thì vất vả (Người Tày)

 

Làm rẫy mong mưa xuống

Làm ruộng ướt râm trời (Người Tày)

Ruộng anh cấy thóc dâu thóc tám

Trong năm nay vô hạn được mùa

Gặt xong sớm rồi đưa vào bịch

Hạt thóc khô chẳng khác gì vàng (Người Tày)

Công anh làm rễ đã hai năm ròng

Nhà em lắm ruộng, lắm đồng

Bắt anh tát nước, cực lòng anh thay

Tháng Chín m­ưa bụi gió bay

Cất đi gầu nước, hai tay rụng rời

 

Trên đồng cạn, dưới đồng sâu

Chồng cày, vợcấy, con trâu đi bừa

 

Hay gì để ruộng mà ngăn

Làm ruộng cấy lúa, chăn tằm lấy tơ

Tằm có lứa, ruộng có mùa

Chăm làm trời cũng đền bù có khi

 

Mồhôi mà đổ xuống đồng
Lúa mọc trùng trùng sáng cả đồi nương

 

Trênđồng cạn dưới đồng sâu
Chồng cầy vợ cấy con trâu đi bừa

 

Ruộng nhà em lúa xanh xanh ngát

Ruộng nhà anh lúa dạt ngàn bông

Lúa xanh đẹp xóm, đẹp đồng

Cho mình sớm họp thành đôi vợ chồng

 

Tháng tư mua nứa đan thuyền,

Tháng năm tháng sáu gặt miền ruộng chiêm

Mùa Lúa

Mùa lúa ở Việt Nam được thay đổi theo thời gian. Vào những năm cổ xưa nông dân trồng một mùa lúa một năm. Mùa lúa này kéo dài từ tháng Giêng đến tháng Mười âm lịch.

 

Tháng giêng chân bước đi cày
Tháng hai vãi lúa ngày ngày siêng năng
Thuận mưa lúa tốt đằng đằng
Tháng mười gặt lúa ta ăn đầy nhà

 

Dần dà, với phát triển trong công việc tạo giống và kỷ thuật trồng trọt, mùa lúa đãđược rút ngắn lại từtháng Năm đến tháng Mười âm lịch, trùng với mùa mưa ở Việt Nam. Ở miền Bắc Bộ, mùa lúa này được gọi là Lúa Mùa hay Lúa Tháng Mườivì lúa gặt vào tháng Mười âm lịch.

 

Tháng Tưđi tậu trâu bò

Để ta sắm sữa làm mùa tháng Năm

Sáng ngày đem lúa ra ngâm

Khi lúa mọc mầm ta sẽ vớt ra

Gánhđi ta ném ruộng ta

Đến khi lên mạ thì ta nhổ về

Chồng cày vợ cấy trăm bề mãi mê

Cấy xong rổi mới trở về

Co lúa dọn đã sạch rổi

Nước ruộng vơi mười còn độ một hai

Ruộng thấp đóng một gàu giai

Ruộng cao thì phảiđóng hai gàu sòng

Tháng Chín lúa trổđòng đòng

Chờ khi lúa chín tháng Mười

Đem liềm đem hái ra ngoài ruộng ta

Gặt hái ta đem về nhà

Phơi khô, quạt sấy ấy là xong công

 

Hay

 

Tháng Tư đi tậu trâu bò

Để ta sắm sữa làm mùa tháng Năm

Sáng ngày đem lúa ra ngâm

Khi lúa mọc mầm ta sẽ vớt ra

Gánhđi ta ném ruộng ta

Đến khi lên mạ thì ta nhổ về

Chồng cày vợ cấy trăm bề mãi mê

Cấy xong rổi mới trở về

Cỏlúa dọn đã sạch rổi

Nước ruộng vơi mười còn độ một hai

Ruộng thấp đóng một gàu giai

Ruộng cao thì phảiđóng hai gàu sòng

Tháng Chín lúa trổđòng đòng

Chờ khi lúa chín tháng Mười

Đem liềm đem hái ra ngoài ruộng ta

Gat hái ta đem về nhà

 

Hay

 

Tháng tư bắc mạ thuận hòa mọi nơi
Bước sang tháng sáu nước trôi đầy đồng
Nhà nhà, vợ vợ, chồng chồng
Đi làm ngoài đồng sá kể sớm trưa
Tháng sáu, tháng bảy vun trồng giống lúa, bỏ chừa cỏ tranh
Tháng tám lúa trỗ đã đành
Tháng mười gặt hái cho nhanh kịp người
Khó khăn làm mấy tháng trời
Lại còn mưa nắng bất thời khổ trông
Cắt rồi nộp thuế nhà công
Từ rày mới được yên lòng ấm no

 

Hay

 

Tháng tư đi tậu trâu bò
Để ta sắm sửa làm mùa tháng năm

Tháng mười gặt hái đã xong
Nhờ trời một mẫu năm nong thóc đầy
Năm nong đầy em xay em giã
Trấu ủ phân, cám bã nuôi heo
Sang năm lúa tốt tiền nhiều
Em đem đóng thuế đóng sưu cho chồng
Đói no có thiếp có chàng
Còn hơn chung đỉnh giàu sang một mình

 

Vào khoảng thế kỹ thứ 10, các giống lúa Chiêm Thành được nhập vào để trồng ở các vùng trủng thấp ở đồng bằng sông Hồng vào các tháng Mười và Mười Một và gặt trong tháng Năm âm lịch. Vụ/mùa lúa này được gọi là vụ/mùa Chiêm hay lúa Chiêm. Lúa Chiêm còn được gọi là Lúa Tháng Năm.

Vụ mùa cấy lúa cao, vụ chiêm cấy lúa trũng

 

Chiêm xấp xới, mùa đợi nhau

Chiêm bơ bãi, mùa phải thời

 

Chiêm đi đơn, mùađi kép

Lúa dé là mẹ lúa chiêm

 

Ngoài mùa Lúa Mùa, mùa Lúa Chiêm ở miền Bắc, ở miền Trung có mùa Lúa Ba Trăng, và mùa Lúa Tháng Tám. Ngày nay ở nhiều địa phương ở Việt Nam nông dân trồng ba mùa lúa một năm: Mùa Đông Xuân, mùa Hè Thu, và mùa Mùa.

 

 

 

MỘT VÀI TÀI LIỆU THAM KHẢO

 

1. Bánh Trái Ngày Tết http://www.cadaotucngu.com/phorum/topic.asp?TOPIC_ID=854

2. http://e-cadao.com/Cadaochude/cadaobanh.htm

3. http://poem.tkaraoke.com/14115/Dac_San_Que_Em.html

4. Nguyễn Văn Ngưu 2001 The Vietnamese Rice Farmer. Pp 97-129 in VIETNAMOLOGICA, Montreal, Quebec, Canada

5. Nguyễn Văn Ngưu 2007 Nghành Sản Xuất Lúa Việt Nam - Nhìn Qua Lịch Sử, Văn Hóa Và Kỹ Thuật. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 232 pp

6. Tìm Ca Dao Theo Các Tỉnh http://e-cadao.com/cadaocactinh.asp

7. Trần Văn Đạt 2003 Tiến Trình PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT LÚA GẠO TẠI VIỆT NAM Từ Thời Nguyên Thủy Đến Hiện Đại. Nhà Xuất Bản Nông Nghiệp. TP Hồ Chí Minh. 315 pp

8. Văn Hóa Nông Nghiệp Qua Ca Dao Tục Ngữ. VĂN HÓA VIỆT. http://e-cadao.com/tieuluan/vanhoa/vanhoanongnghiep.htm

9. Vũ Ngọc Phan 1999 Tục Ngữ, Ca Dao, Dân Ca Việt Nam. Nhà Xuất Bản Khoa Học Xã Hội. Hà Nội. 832 pp