20/11/2018

BẠN BIẾT GÌ VỀ UNG THƯ

Trần-Đăng Hồng, PhD

Ung thư vú

 

UNG THƯ LÀ GÌ ?

Ung thư là một nhóm bệnh do cơ thể không kiểm soát được sự sinh sản và lan truyền của tế bào bất bình thường, đó là tế bào ung thư. Nếu cơ thể không kiểm soát được sự lan truyền, cơ thể sẽ chết.

 

TẾ BÀO UNG THƯ

Tế bào ung thư là những tế bào sinh trưởng và sinh sản rất nhanh và cơ thể không kiểm soát được. Mặc dầu tế bào ung thư thường hiện diện trong cơ thể, nhưng bệnh ung thư chỉ xảy ra khi tế bào miễn dịch - tế bào T - không nhận thấy chúng để tiêu diệt, hay thấy nhưng không tiêu diệt được.

Tế bào ung thư lan truyền nhanh còn do virus, hệ thống miễn dịch yếu, tính di truyền của mỗi người, điều kiện môi trường sống và tuổi già.

Tuy nhiên quan trọng nhất là cơ thể thiếu những phân tử kích thích đặc biệt giúp các kháng nguyên (antigens) phản ứng với tế bào bạch huyết (lymphocytes) (tế bào bạch cầu, gồm tế bào NK, T và B) làm yếu khả năng giết tế bào lạ nên gây bệnh ung thư.

Tế bào ung thư được sinh ra do những gen chi phối hiện tượng phân bào bị hư hại do DNA đột biến (mutation). DNA bị hư hại là do phóng xạ, hóa chất, điều kiện môi trường xấu, v.v. Tuổi già cũng là một nguyên do của ung thư bởi vì đột biến cũng do tích tụ theo thời gian qua các sai lầm của phiên bản DNA lúc phân bào không sửa chữa được.

Tế bào ung thư bất tử vì sau mỗi phân bào chiều dài đoạn telomere không bị rút ngắn, khác với các tế bào thường đoạn tuổi thọ telomere ngắn dần và chết.

Trong cơ thể bình thường, mỗi tế bào liên tục nhận tín hiệu từ gen của nó và từ gen của tế bào kế bên để tế bào tự nó điều chỉnh việc tăng trưởng hay sinh sản theo thời gian. Đến một lúc nào đó tế bào nhận tín hiệu phải ngừng tăng trưởng, ngơi nghỉ hay “tự hủy diệt chết” (Apoptosis) để tế bào mới thay thế. Nếu các tín hiệu từ gen gởi đến bị sai lạc, chẳng hạn không gởi tín hiệu “ngừng tăng trưởng” hay “tự hủy diệt chết”, tế bào thành ung thư, chúng sinh trưởng nhanh và bất tử, ngoài vòng kiểm soát của cơ thể.

Trước nhất tế bào bị hư hại (tiền thân của tế bào ung thư) này bắt đầu tăng trưởng và sinh sản, và qua thời gian càng bị hư hại thêm do đột biến, chúng trở thành bất tử, thoát khỏi bị tiêu diệt bởi hệ miễn dịch, chạy thoát vào dòng máu và chúng xâm nhập đến các phần khác của cơ thể để tạo khối u bướu. Bệnh ung thư xảy ra.

 

CÓ BAO NHIÊU LOẠI UNG THƯ.

Khoảng trên 200 loại ung thư xảy ra trên mọi cơ quan, từ máu cho tới tế bào, nội tạng cũng như ngoại tạng,ở mọi lứa tuổi, phái nam cũng như phái nữ (2). Để dễ dàng am hiểu các loại ung thư, các nhà khoa học chia làm 5 nhóm (2):

-Ung thư biểu mô (Carcinoma) là loại ung thư xuất hiện trong da trên cơ thể, và trên nhu mô bao bên ngoài nội tạng trong cơ thể như bộ tiêu hóa, bao tử, phổi, thận, gan và các phần khác như ngực. Đây là loại ung thư thường thấy nhất, chiếm khoảng 85% ung thư ở Vương quốc Anh.

-Ung thư nhu mô (Soft tissue sarcomas)là một nhóm bệnh ung thư rất hiếm, xảy ra trên các mô mềm nối, hay nâng đở, hay bao quanh các cơ quan nội tạng.Các mô mềm đó gồm mỡ, bắp thịt, mạch máu, nội bì, gân và dây chằng.

Loại ung thư thông thường nhất là ảnh hưởng tới bao tử, chân và tay. Ở phái nữ, loại ung thư này thấy ở bộ phận sinh dục, như tử cung, buồng trứng (ovaries), âm hộ, ống dẫn trứng.

-Ung thư bạch cầu (Leukaemia) là loại ung thư tế bào máu do tủy xương chỉ sản xuất nhiều tế bào bạch cầu.

-Ung thư bạch huyết (Lymphoma), và ung thư tủy xương (Myeloma)

Ung thư hạch bạch huyết là loại ung thư phát triển từ tế bào trong hệ bạch huyết, nên bệnh xuất hiện bất cứ nơi nào trong cơ thể. Lý do là bạch cầu phân bào bất bình thường và bất tử, không giết được tế bào lạ khi nhiễm trùng, hậu quả là các bạch cầu bất bình thường này kết tụ bao quanh và tạo thành khối u.

Ung thư tủy xương,ngược lại, là loại ung thư thành lập trong tế bào huyết tương (plasma cell). Các tế bào này ở trong tủy xương, và khi chúng bất bình thường, chúng sinh sôi nẩy nở và không có khả năng giết tế bào lạ khi nhiễm trùngbởi vỉ chúng chỉ tạo được một kháng nguyên mà thôi nên không đủ bảo vệ cơ thể.

-Ung thư não (Brain cancer) và ung thư tủy xương sống (Spinal cord cancers)Một loại ung thư thường gặp nhất là phát xuất từ tế bào trong bộ não và xương sống. Bởi vì não cũng như xương sống là nơi truyền dẫn tín hiệu cho khắp cơ thể. Khối u có thể phát triển chậm ở trong não nên còn lành tính, nhưng cũng có thể phát triển nhanh thành ác tính.

 

UNG THƯ NÀO NGUY HIỂM VÀ THƯỜNG XẢY RA NHẤT TRÊN TOÀN CẦU

Theo thống kê của Cancer Research UK năm 2012, 10 căn bệnh ung thư thường thấy nhất trên toàn cầu (Hình 1).

 

Hình 1. Những bệnh ung thư thường gặp nhất trên toàn cầu

 

Tại các nước Âu Mỹ, nơi có đời sống cao, hệ thống y tế tốt và người dân có ý thức cao, thì 5 bệnh nguy hiểm thường xảy ra và có tử vong cao nhất (theo thứ tự): (i) Ung thư vú ở phụ nữ và tuyến tiền liệt ở đàn ông; (ii) ung thư phổi và khí quản; (iii) ung thư đại tràng và trực tràng; (iv) ung thư bọng đái; và (v) ung thư da.

 

CÒN Ở VIỆT NAM THÌ SAO?

Mỗi năm Việt Nam ghi nhận thêm 164.671 trường hợp mắc ung thư mới và trên 114.871 người tử vong do ung thư (70%). Phần lớn trường hợp ung thư đến bệnh viện khi đã ở giai đoạn cuối nên việc điều trị khó khăn và tốn kém.

Năm ung thư chết người thường thấy nhất ở Việt Nam là:

1. Ung thư phổi. Nguyên nhân phổ biến chính (90%) là do hút thuốc, bao gồm cả chủ động và thụ động mà 30% người mắc khối u phổi ác tính là do hút thuốc dài hạn.

2. Ung thư vú. Đây là căn bệnh có tỷ lệ mắc và tử vong số 1 ở phụ nữ. Ung thư vú đang ngày càng có dấu hiệu trẻ hóa khi bệnh được phát hiện ở các cô gái trẻ có độ tuổi 20, 21. Ngoài yếu tố di truyền chiếm khoảng 10%, phần 90% còn lại là do chế độ ăn uống không lành mạnh như nhiều dầu mỡ, chất béo, chất bột carbohydrate, sinh con muộn sau 35 tuổi và phụ nữ không có con.

3. Ung thư dạ dày là loại ung thư nhiều người mắc phải vì ỷ y là đau bụng thường, đến  khi khám phá thì là thời kỳ cuối. Lý do ăn nhiều muối, thực phẩm ướp muối, ăn cay, thịt chế biến sẵn, thực phẩm hun khói hay thức ăn nướng, uống rượu và hút thuốc. v.v. làm hư niêm mạc dạ dày.

4. Ung thư gan. Ngoài yếu tố di truyền, ung thư gan xảy ra ở đàn ông nhiều hơn ở phụ nữ, càng lớn tuổi càng dễ bị ung thư. Nguyên nhân chánh do uống nhiều rượu, thức uống có gaz, ăn thực phẩm không sạch, ẩm mốc và nhiễm chất độc dioxin. 

5. Ung thư đại trực tràng. Táo bón hay chảy máu trực tràng là những triệu chứng ung thư đại tràng phổ biến nhất. Nguyên nhân chánh có lẻ là do chế độ ăn uống không lành mạnh như ăn nhiều thịt, thức ăn chế biến sẵn, ít chất xơ, ít rau và trái cây.

 

CÓ THỂ TRÁNH ĐƯỢC UNG THƯ KHÔNG?

Theo nghiên cứu của American Cancer Society thì ít nhất 42% ca ung thư mới chớm, khoảng 729.000 ca năm 2018 tại Hoa Kỳ, có thể tránh được tử vong, trong số này 19% do hút thuốc và 18% do béo phì và cơ thể thiếu hoạt động, uống rượu và ăn uống không lành mạnh. Một số ung thư lây bệnh do virus, như Hepatitis B, Hepatistis C và Helicobacter pylori thì có thể tránh được bằng cách thay đổi thói quen (như không xử dụng kim chích chung, sex an toàn, v.v.), chích ngừa, chữa bịnh. Hơn 5 triệu ung thư da ở Mỹ hàng năm có thể tránh được bằng cách bảo vệ da khi ra nắng, không làm da sạm nắng nhân tạo bằng máy.v.v.

Đi bệnh viện chẩn bệnh hàng năm, mặc dầu ta vẫn khỏe mạnh, nhất là khám trực tràng, vú, âm hộ, phổi. v.v. để xem có dấu hiệu ung thư chớm xuất hiện hay không, bởi vì ở giai đoạn này ung thư có thể chữa trị dễ dàng (1).

 

AI DỄ BỊ UNG THƯ ?

Tuổi già. Sau tuổi 50, và càng già hơn càng dễ bị ung thư. Tại Hoa Kỳ, 87% người già trên 50 tuổi có dấu hiệu ung thư.

Vài tập quán gây ung thư như hút thuốc, uống rượu, chế độ ăn uống không lành mạnh, cơ thể ít hoạt động cũng là nguyên nhân của ung thư.  Ở Hoa Kỳ, 40% đàn ông, 38% đàn bà phát hiện có ung thư do các tập quán trên. Đàn ông hay đàn bà nghiện hút thuốc dễ bị ung thư 25 lần cao hơn người không hút thuốc (1).

 

CÓ THỂ CHỮA TRỊ UNG THƯ ĐƯỢC KHÔNG?

Tùy thuộc vào thời kỳ phát triển ung thư và tùy loại ung thư mà có thể chữa trị dứt hẳn hay chờ chết.

Thời kỳ phát triển là yếu tố quan trọng nhất để có thể được cứu sống bằng chữa trị. Đối với hầu hết ung thư, xác định thời kỳ phát triển được dựa vào kích thước của u bướu, hay tế bào ung thư phát tán lan rộng đến hạch bạch huyết (lymph node) kế bên, hay lan truyền đến các vùng khác trong cơ thể. Một cách tổng quát, nếu tế bào ung thư chỉ thấy ở lớp tế bào ngoài của cơ quan, và chưa lan truyền, đó là thời kỳ tại chỗ (in situ); nếu tế bào ung thư xâm nhập vào vùng cách xa vùng nguyên thủy, ung thư trở nên xâm lược, mà thời kỳ được ấn định là địa phương (local), ung thư vùng (regional) hay ung thư di căn lan truyền xa (distant).

Theo giới y sĩ, thì thời kỳ phát triển được xác định theo hệ thống TNM. Hệ thống TNM xác định sự phát triển và lan truyền theo 3 cách: mức độ của u bướu sơ cấp (T), có hay không có liên hệ với hạch bạch huyết (N), và có hay không có di căn xa (M). Một khi T, N và M được xác định, thời kỳ ung thư phát triển được phân loại là 0, I, II, III hay IV. Thời kỳ 0 là tại chỗ (in situ), thời kỳ I là mới chớm, và IV là thời kỳ cuối (1).

Tóm lại, phát hiện ung thư càng sớm thì càng có khả năng được cứu sống bằng cách chữa trị, còn để tới thời kỳ IV mới phát hiện thì khả năng cứu sống rất ít hay vô phương cứu chữa.

Nói vậy, còn tùy thuộc từng người, và tùy thuộc loại ung thư.

Theo thống kê của Hoa Kỳ trong thời gian 2007-2013, tại Hoa Kỳ nếu khám phá ung thư vú sớm bệnh nhân cứu sống 99%, nếu ở thời kỳ IV khả năng cứu sống 27%. Tương tự như vậy, ung thư tuyến tiền liệt ở đàn ông thì hơn 99% được cứu sống nếu khám phá sớm, và thời kỳ IV khoảng 30% được cứu sống (1).

Ngược lại, ung thư tụy tạng (pancreas) dầu có khám phá sớm,chỉ cứu sống 32%, còn ở thời kỳ IV thì chỉ 3%. Cũng như vậy, ung thư gan (liver) chỉ cứu sống 31% nếu khám phá sớm, và chỉ 3% cứu sống ở thời kỳ IV (1).

 

TẠI SAO THUỐC TRỊ UNG THƯ KHÔNG HIỆU QUẢ?

Như đã nói ở trên, tỷ số được cứu sống tùy thuộc vào thời kỳ phát triển, tùy loại ung thư và tùy mỗi con người. Tỷ lệ cứu sống càng thấp khi ung thư càng tiến vào các thời kỳ di căn cuối cùng.

Theo danh sách thuốc bán ở các pharmacy tại Anh thì hiện có 295 tên thuốc (drugs) trị ung thư. Vì nhằm tiêu diệt tế bào ung thư, nên thuốc cũng diệt luôn cả những tế bào bình thường, vì vậy thuốc trị ung thư không nhiều thì ít cũng có tác dụng tác hại, dễ nhận thấy nhất là hiện tượng rụng tóc, mệt mỏi ở những bệnh nhân hóa trị.

Tế bào bình thường đều dính liền với tế bào đồng loại khác tạo thành mô tế bào (tissue). Nếu tế bào bình thường tách ra khỏi mô của nó, nó bị “tự hủy diệt chết”. Tuy nhiên, ở tế bào ung thư hiện tượng “tự hủy diệt chết” không xảy ra, chúng tiếp tục sống, sinh trưởng, sinh sôi mà không phải dính vào mô nào cả, chúng theo dòng máu đi khắp cơ thể, tạo thành những khối u ác tính ở mọi nơi chúng đến, hiện tượng này gọi là metastasis.

Ở người khỏe mạnh, phân bào tạo các tế bào con y hệt nhau. Tiến trình phân bào này phải trải qua nhiều trạm kiểm soát, sửa chữa tế bào hư hại nhẹ, tiêu diệt loại bỏ tế bào hư hại nặng không sửa chữa được, cho đi qua những tế bào khỏe mạnh y hệt về gen và nhiễm thể, như vậy bảo đảm mọi tế bào mới sinh đều giống y hệt nhau. Trong trường hợp gen bị hư hại nhẹ, tế bào có khả năng sửa chữa, còn nếu không sửa chữa được gen ra lệnh tế bào hư hại phải tự hủy diệt chết. Protein p53 có nhiệm vụ sửa chữa gen hư hại nhẹ, hay ra lệnh tế bào phải chết nếu không sửa chữa được. Tuy nhiên, trong trường hợp hệ miễn dịch yếu, protein p53 bị hỏng, làm cơ thể thiếu những trạm kiểm soát chặt chẽ này. Hậu quả là tế bào có nhiễm thể hư hại, hoán chuyển gen đảo ngược, gen đột biến cũng đi thoát qua các trạm kiểm soát yếu này.

Tóm lại, trong cơ thể mỗi người đều tiềm tàng tế bào ung thư, nhưng bệnh ung thư chỉ xảy ra khi hệ miễn dịch (immune system) có vấn đề, các trạm kiểm soát không đủ mạnh để tiêu diệt tế bào ung thư, và vì vậy chúng thoát ra, xâm nhập vào dòng máu đến phN