Phan Hiếu Hiền
Đặt vấn đề
Về nguyên tắc cơ giới hóa nông nghiệp, thửa ruộng càng lớn càng thuận tiện cho máy móc hoạt động; cỡ máy càng lớn theo độ lớn rộng của cánh đồng. Ngược lại, lô thửa nhỏ thì máy móc cũng nhỏ theo. Thửa đất vài chục m vuông của người già hưu trí cũng có các máy xới phục vụ cho thú vui trồng trọt của họ. Nhưng để sản xuất nông sản hàng hóa, qui mô không được quá nhỏ. Càng nhỏ, chi phí sản xuất mỗi đơn vị sản phẩm (ví dụ tấn hạt lúa, bắp, hay mía...) càng cao. Ví dụ chi phí sản xuất của miền Trung và Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) với kích thước thửa ruộng, có thể so sánh được về quan hệ giữa hai yếu tố này. Tương tự cũng như so sánh chi phí sản xuất giữa ĐBSCL với thửa ruộng ở Mỹ với kích thước lớn hơn nhiều. Theo thống kê (N.T. Uyên 2013), năm 1997 mỗi hộ trồng lúa ở Duyên hải Nam Trung Bộ có trung bình 5200 m2 trên 8 thửa ruộng không liền kế nhau (trung bình mỗi thửa 650 m2,). Chúng tôi ước lượng qua phỏng vấn, năm 2013, do tăng dân số và tách hộ, mỗi hộ thực tế chỉ canh tác 1300- 3000 m2 (Phú Yên 1350 m2) cũng trên các mảnh ruộng nhỏ như xưa. Nông dân chỉ than thở "Làm lúa càng ngày càng ít lời, thậm chí thua lỗ; không sống được với cây lúa"; có nhiều nguyên nhân, nhưng sản xuất nhỏ manh mún cũng góp phần không nhỏ, là một trong những yếu tố quyết định.
Vậy tạm đặt mục tiêu ở Phú Yên và các tỉnh Miền Trung trong 3 - 4 năm tới, khiêm tốn nhưng vẫn khá hơn 15 năm trước một ít, đó là: thửa ruộng phải tối thiểu cỡ 0,5 ha và mỗi hộ canh tác trên các thửa liền kề nhau.
Mục tiêu này nhắm cơ giới hóa tốt, giảm chi phí và tăng hiệu quả sản xuất lúa. Mục tiêu này động chạm đến vấn đề "dồn điền đổi thửa" một vấn đề nan giải "xương xẩu" nhất của nông nghiệp Việt Nam. Nhưng cần phải đối mặt với vấn đề này ngay bây giờ, không thể lơ là; nếu không, 15 năm sau, sản xuất lúa của chúng ta sẽ đi xuống; và nông nghiệp sẽ không còn gì đáng kể.
Phân tích các điều kiện thuận lợi / khó khăn
Khó khăn lớn nhất là suy nghĩ "tư hữu" của nông dân. Tuy trên giấy tờ là "quyền sử dụng đất" nhưng thực tế nông dân nào cũng nghĩ đến "sở hữu" trên mảnh ruộng mình đã làm lâu nay, theo ý ông ta phì nhiêu hơn mảnh bên cạnh của người khác. Không ai chịu dồn điền đổi thửa vì chưa thấy lợi ích gì, chỉ thấy nguy cơ bị thua thiệt.
Khó khăn thứ hai là ý chí của nhà quản lý. Ngoài các chủ trương ở cấp cao, chưa thấy nhiều động thái cụ thể ở cấp dưới. Cải thiện cơ sở hạ tầng để xây dựng nông thôn mới nghĩa là thủy lợi, là "điện đường trường trạm", ít nơi có biện pháp để thửa ruộng lớn hơn. Mỗi địa phương đều có bản đồ sử dụng đất của mỗi hộ, nhưng nếu hỏi thêm có bao nhiêu hộ canh tác "da beo" và khoảng đường trung bình giữa các thửa ruộng không liền kề này, có nơi nào trả lời được ngay? Hình như chúng ta tập trung vào năng suất và sản lượng lúa, và tự coi là "tạm ổn" vì hơn trung bình của thế giới và đang xuất khẩu gạo (riêng Phú Yên hơn các tỉnh Miền Trung); hãy tập trung vào phát triển công nghiệp, thương mại, du lịch... từ đó giải quyết vấn đề nông nghiệp. Không sai, nhưng làm được không, khi "tam nông" quá nghèo? Nhiều người nói "cải đổi gì thì mỗi hộ vẫn vài ba sào lúa, làm sao tăng lợi tức được!". Vì vấn đề quá nan giải, ta cố tránh và tìm giải pháp ở nơi khác ?
Khó khăn thứ ba là nhận thức về các lợi ích qua thực tế của việc dồn điền đổi thửa. Có nhiều mô hình khuyến nông nông dân được tăng lợi nhuận nhờ giống mới, nhờ phân bón, nhờ máy gặt đập liên hợp..., nhưng chưa thấy mô hình tổng hợp và thuyết phục về lợi nhuận nông dân từ dồn điền đổi thửa, mặc dù vài tỉnh phía Bắc đã lên báo đài hai ba năm nay. Có thể do vấn đề vượt quá tầm của một ngành khuyến nông, mà phải là của cả hệ thống chính trị bao gồm chính quyền các cấp, nông nghiệp, tài nguyên môi trường, khoa học-công nghệ, công thương nghiệp...
Thuận lợi thì không nhiều, gồm có ba mục:
Có giải pháp san laser (Phụ lục). Ở ĐBSCL, giải pháp này đem lại lợi nhuận 5,4 triệu đồng/ ha/ vụ cho các hộ có 1- 4 ha lúa và san thành các thửa 1- 2 ha (P.H Hiền 2014). Ở Tây Nguyên có 2 nơi mà chủ ruộng gom các mảnh ruộng trung bình 1000 m2 thành thửa 0,5 ha. Lợi nhuận tăng thêm khá khác nhau, một nơi 15,0 tr.đ/ha, một nơi chỉ 3,2 tr.đ/ha. Nhưng nói chung ở đâu cũng chỉ có tăng. Lưu ý các mảnh ruộng này cùng một chủ, không tranh chấp với ai cả.
Có chương trình "Cánh đồng mẫu lớn". Diện tích lớn với cùng một giống gieo trồng đồng loạt, cùng một phương thức canh tác, thu hoạch đồng loạt. Những cái lớn này là thuận lợi thúc đẩy cái chưa lớn, tức là lô thửa còn nhỏ, để cánh đồng lớn thực sự là “cánh đồng mẫu lớn”.
Có một số thí điểm mở rộng thửa ruộng đến 1- 2 ha, dù vẫn thuộc về nhiều chủ nông dân, như ở Hà Tĩnh và Phú Yên. Ví dụ HTX Xã Hòa Thắng 1, Huyện Phú Hòa. ở Phú Yên có 477 ha, 5300 hộ (trung bình 900 m2/hộ), trước 1993 còn thuộc HTX không tranh chấp đất, nhưng khi chia ruộng theo NĐ964, phát sinh tranh chấp; HTX và chính quyền qua 2 năm mới giải quyết được. Năm 2013, HTX thí điểm “Dồn điền” trên 10 ha, chia: theo mỗi khẩu 500 m2 . Nếu hộ có hơn 5 khảu, thì nhận thêm đất ở xã khác thưa dân hơn, ví dụ xã Hòa Quang cách 2 km. Dồn điền thành thửa 2500 m2, vẫn 2- 3 chủ; ruộng chỉ chênh 3 cm. Cái mới là phá bờ ruộng, ranh giới giữa các chủ bằng cắm cọc gỗ và giăng dây. Phân, thuốc... theo qui trình chung, nhưng hộ tự làm riêng. Khi thu hoạch máy, dùng thanh tre rẽ lúa ở ranh giới, và thu hoạch riêng (Phỏng vấn ông Nguyễn Găng, Chủ nhiệm HTX Xã Hòa Thắng 2014). Giả thuyết là nếu san ruộng bằng phẳng hơn và giữ được năng suất lúa, dân sẽ chịu đổi thửa, vì bây giờ, giao thông, thủy lợi, điện... đều tốt hơn trước nhiều. Cái chính là cần chủ động hơn về Nước và Điện. Nhà nước cần hỗ
trợ 50- 70% chi phí san laser thì dân sẽ đồng ý.
Cả 3 thuận lợi trên đều thể hiện trên diện tích rất khiêm tốn so với hàng triệu hecta với các khó khăn. Ví von, thuận lợi chỉ là các đốm sáng nhỏ nhoi trong đêm tối khó khăn. Nhưng thuận lợi hay khó khăn đều là của ta và do ta, không có nước ngoài nào ảnh hưởng cả.
Giải pháp đề xuất
Minh họa sau ở Phú Yên và một số tỉnh miền Trung
Giả sử 3 nông dân A, B, C có các thửa ruộng như Hình 1. Mỗi thửa có diện tích 1000- 2000 m2. Gộp chung 3 thửa thì sẽ có lô ruộng xấp xỉ 0,5 ha như Lô (I) và Lô (II). Trong mỗi thửa do canh tác lâu đời, nên mặt ruộng rất bằng phẳng, dễ kiểm soát nước và cỏ dại. Nhưng do địa hình, giữa một thửa và thửa kế cận, hoặc cách một thửa, chênh lệch độ cao mặt ruộng có thể đến 10 – 25 cm; nên cần có các bờ ruộng chia thửa, không những của 2 chủ khác nhau (A và B Lô I), mà của cùng một chủ (A-A Lô I).
Việc dồn điền đổi thửa dự kiến kéo dài 4- 5 năm, gồm các bước sau:
Bước 1: Thuyết phục nông dân phá bờ ruộng, nhưng vẫn canh tác trên đất của họ. Cả hệ thống chính trị vào cuộc: Sở Tài nguyên-môi trường tập huấn và giải thich rõ rằng không ai mất một m2 đất nào cả; Sở Nông nghiệp-PTNT và Trung tâm Khuyến nông tập huấn về các lợi ích của san phẳng bằng laser, của thửa ruộng lớn trong cánh đồng lớn; Sở Công Thương và các Công ty bảo đảm các điều kiện thương mại hàng hóa qui mô; UNND Tỉnh, Huyện, Xã công bố chủ trương hiện đại hóa nông nghiệp thông qua biện pháp cánh đồng thực sự lớn... Tóm tắt, để nông dân yên tâm rằng họ sẽ không thiệt thòi gì cả, chỉ có lợi cho họ. Qui mô khởi đầu cỡ 30- 100 ha.
Dĩ nhiên không phải đất nào cũng san được. Ruộng phải khô mới san laser được; nghĩa là sau khi thu hoạch cần thời gian ải đất. Ví dụ nhiều nơi ở Phú Yên và Bình Định có thời gian "đất nghỉ" khoảng 10 tuần giữa hai vụ.
Bước 2: Cắm cột mốc định ranh giới giữa các chủ ruộng. Cột xi-măng hay cột gỗ là tùy mức độ tin cậy giữa họ với nhau. Tiến hành san phẳng ruộng điều khiển bằng laser, gộp các thửa nhỏ thành lô lớn khoảng 0,5- 1 ha; các điểm trong mỗi lô chênh lệch không quá 3 cm. Sau đó căng dây, hoặc nếu cần đắp lại các bờ ruộng "nhỏ xíu" tượng trưng cho ranh giới cũ.
Chi phí san (diesel, công lái) trong các thí điểm này hoàn toàn từ kinh phí nhà nước, các công ty, hoặc của các tổ chức hợp tác quốc tế (chi phí san ước lượng 4- 8 triệu đồng/ ha). Máy san do Nhà nước đầu tư cho cơ quan dịch vụ nhà nước, hoặc tốt nhất là đầu tư cho chủ máy có khả năng, với tỷ lệ hỗ trợ 5 máy đầu tiên 70%. Nông dân chủ ruộng không bỏ ra đồng nào.
Bước 3: Thực hiện chương trình "Cánh đồng mẫu lớn" như hiện nay: gieo sạ đồng loạt cùng một giống, cùng công thức bón phân và chăm sóc, thu hoạch đồng loạt. Nhưng thửa ruộng của ai, người đó tự làm miễn theo đúng lịch thời vụ. Thậm chí thu hoạch cũng riêng, lấy cây sào rẽ lúa từ bờ ruộng tạm về phía mình để máy gặt đập liên hợp làm việc trên đất mình. Ở bước này, máy chưa phát huy hiệu quả hoạt động trên lô đất lớn.
Bước 4: Lặp lại bước 3 trên với 4- 6 lần, nghĩa là ít nhất 2 năm. Với ruộng bằng phẳng và sự hỗ trợ của khuyến nông qua các biện pháp "1 Phải 5 Giảm" và các tiến bộ khoa học khác, thu nhập của nông dân phải tăng lên. Theo kinh nghiệm đã thu được ở ĐBSCL, mức tăng cỡ 5 triệu đồng/ ha /vụ (hay 2,5 triêu đ/ 0,5 ha, hay 500 000 đ /1000 m2). Nông dân phải thấy được tiền vào túi họ, và lặp lại nhiều vụ.
Bước 5: Thuyết phục để nông dân thương thảo đổi thửa. Ở Hình 1, nông dân A và B sẽ đổi thửa lẫn nhau ở Lô I và Lô II. Một chút chênh lệch diện tích sẽ do Địa chính đo đạc và trọng tài. Nông dân vì cái lợi không phải chăm sóc ở nhiều địa điểm, bớt đi lại giữa các thửa, và đã biết trong các năm qua, "đất nào cũng lợi như nhau" có lẽ cũng đồng ý, cùng với sự khuyến khích của chính quyền. Bấy giờ, các lô thửa sẽ lớn hơn, để máy móc hoạt động hiệu quả.
Bước 6: (Vào khoảng năm thứ 3 hoặc 4). Lặp lại với qui mô mới 100- 200 ha. Do nông dân chung quanh mô hình đầu tiên đã tham quan và thấy lợi ích của mô hình này, bấy giờ nhà nước chỉ hỗ trợ 70% chi phí san, và càng giảm dần với các mô hình sau đó.
Bước 7: Cuối cùng, nông dân đã có nhu cầu san. Nhà nước chỉ hỗ trợ để phát triển các chủ dịch vụ. Mức hỗ trợ từ máy thứ 5 đến máy thứ 100 giảm dần từ 60% giá trị máy xuống dần đến 20%.; sau đó không hỗ trợ nữa. Số lượng hỗ trợ khá nhỏ so với Ấn Độ, họ đã hỗ trợ 20 000 máy với 50% giá mua (Sharma 2014).
Cuối cùng, sự nghiệp "dồn điền đổi thửa" là việc kinh doanh nông nghiệp của toàn dân.
Lợi nhuận từ trồng lúa của một hộ nông dân 4 khẩu ở miền Trung với 2000 m2 ruộng, hiện nay khoảng 8 triệu đồng/năm, hay 670 000 đ/tháng (kể cả "lấy công làm lời"), quá thấp so với lương 3 triệu đồng/ tháng của một công nhân không chuyên. Nếu nhờ dồn điền đổi thửa mà tăng được 2 triệu đồng /năm, thì tỷ lệ tăng được 25% là đáng kể; tính theo số thực 130 000 đ/tháng tuy nhỏ, nhưng cũng đỡ cho một người con đang học Đại học hay Trung cấp, trên đường trở thành người kỹ thuật hơn, hữu dụng hơn trong các lĩnh vực chuyên môn.
Thay lời kết
Nếu năm 2015 bắt đầu gieo "hạt dồn điền đổi thửa" thì trái ngọt đầu mùa (lợi nhuận cho nông dân, và nông dân chịu đổi thửa) cũng phải đến 2018 mới hái được. Và đến 2025 trang trại "nông nghiệp cơ giới hóa hiện đại hóa" mới đầy kết quả.
Còn nếu bây giờ chưa động tĩnh gì, thì 10 năm sau sẽ là quá trễ với hàng chục triệu mảnh ruộng manh mún hơn hiện nay do chia đất cho con cháu. Công nghiệp cũng không còn bệ phóng để phát triển. Trách nhiệm với thế hệ sau nằm trong tất cả và mỗi người chúng ta hôm nay.
Lời cám ơn
Tác giả cám ơn Th.S Nguyễn Văn Xuân, Th.S Nguyễn Đức Cảnh, TS Nguyễn Thanh Nghị (Trung tâm Năng lượng- Máy Nông nghiệp, ĐH Nông Lâm THCM) đã đọc bản thảo và góp nhiều ý kiến súc tích.
Tài liệu tham khảo
Nguyễn Trọng Uyên. 2013. Hiện trạng đồng ruộng ở một số Tỉnh phía Nam. Kỷ yếu Hội thảo "San phẳng đồng ruọng ứng dụng kỹ thuật điều khiển laser" do Dự án Sau thu hoạch lúa gạo ADB–IRRI–VN tổ chức tại TP Tân An, 15-16 / 3 / 2013.
Phan Hiếu Hiền. 2014. Nhìn lại 10 năm (2004-2013) ứng dụng san phẳng ruộng điều khiển bằng laser ở Việt Nam và đề xuất phát triển. Kỷ yếu Diễn đàn Khuyến nông @ Nông nghiệp chuyên đề “Cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp vùng ĐBSCL”, Ngày 14- 11-2014 tại Thị xã Châu Đốc, An Giang.
Phan Hiếu Hiền, Trần Văn Khanh, Nguyễn Đức Cảnh, Phạm Duy Lam. 2014. Laser-controlled field leveling (Chapter 
In: Nguyễn Lê Hưng, P.H.Hiền (Eds) Rice postharvest technology in Vietnam. Agricultural Publishing House, Hochiminh City
Sharma M.K. 2014. SPL Technologies India since 2002. Presentation at the Trimble’s Asia Regional Meeting, 2 September 2014.
Phụ lục:
Tóm tắt về San phẳng ruộng điều khiển bằng laser
(Phan H. Hiền. 2014)
Cấu tạo và nguyên lý hoạt động của thiết bị san laser
Liên hợp máy gồm có máy kéo liên kết móc với cụm gàu san (Hình 2). Tia laser được phát bởi bộ phát (transmitter) tín hiệu laser tạo thành một mặt chuẩn laser cố định song song với mặt phẳng nằm ngang. Bộ nhận (receiver) nhận tín hiệu laser lắp cố định trên cụm gàu san, và có gắn các cảm biến xác định vị trí tương đối của mặt phẳng laser do bộ phát tạo ra so với vạch chuẩn của bộ nhận. Hệ thống thuỷ lực gồm hộp xử lý và điều khiển nối với của máy kéo và xi lanh thuỷ lực, điều khiển nâng hạ gàu san.
Gàu san sẽ tự động được hạ xuống hoặc nâng lên so với mặt chuẩn khi hệ thống làm việc trên điểm tương ứng là điểm cao hoặc điểm thấp.
Hình 2. Liên hợp máy san phẳng laser và máy kéo MTZ-892 (110 HP).
Áp dụng san laser ở Việt Nam
§ Kỹ thuật san laser được Viện Lúa Quốc tế IRRI năm 2004 chuyển giao kỹ thuật đến Trung tâm Năng lượng và Máy Nông nghiệp, (TTNL-MNN, thuộc Đại học Nông Lâm Tp Hồ Chí Minh).
§ 2004-2008: đã san được khoảng 100 ha ở Bạc Liêu, An Giang, và Lâm Đồng. Một nông dân có sẵn máy kéo ở Tri Tôn đã mượn bộ thiết bị laser, chế tạo gàu san, và được kỹ sư của ĐHNL HCM tập huấn và chuyển giao kỹ thuật san phẳng laser trong 2 tuần trên 10 ha ruộng nhà; sau đó đã thành thạo vận hành Vậy kỹ thuật cao này có thể được nông dân trình độ bình thường làm chủ.
§ 2009-2014: Nhờ sự hỗ trợ kinh phí của Dự án IRRI-ADB cho các hoạt động khuyến nông và phát triển mô hình kinh doanh dịch vụ cơ khí, san laser đã phát triển rộng. Song song, nhiều nghiên cứu ứng dụng về san laser đã được triển khai. Hàng trăm cán bộ khuyến nông và hàng ngàn nông dân đã biết đến san laser thông qua các khóa tập huấn. Hai khóa tập huấn cho cán bộ khuyến nông 40 tỉnh, đã san trình diễn mỗi nơi 3 ha. Hơn 10 Đài truyền hình (VTV9, An Giang, Kiên Giang, Long An, Vĩnh Long, Huế, Phú Yên, Quảng Ngãi…) đã phát các đoạn phim tuyên truyền phổ biến kỹ thuật về laser, với độ
dài từ 5 đến 30 phút. Đến cuối 2014, đã san được khoảng 1000 ha, nhiều nhất ở Long An với hơn 600 ha. Cuối 2013, có khoảng 20 bộ thiết bị san laser ở Việt Nam, trong đó 15 bộ do các cơ quan khuyến nông và khoa học mua, 5 bộ do tư nhân mua. Đầu năm 2014 có thêm 20 bộ do Dự án ACP (Cạnh tranh Nông nghiệp) của WB tài trợ.
§ Năm 2010, Bộ Nông nghiệp-PTNT đã công nhận san laserlà tiến bộ kỹ thuật, cần mở rộng qui mô áp dụng cho sản xuất ở ĐBSCL và các vùng trồng lúa khác; các chủ đầu tư được hỗ trợ tín dụng theo các qui định của nhà nước.
Lợi ích kỹ thuật của san laser
(1) Tăng năng suất trung bình 0,6 tấn/ ha /vụ.
(2) Tiết kiệm nước, ví dụ một cánh đồng chênh nhau 160 mm sẽ đòi hỏi 100 mm nước nhiều hơn, tức là gấp đôi nhu cầu nước cho cây lúa
(3) Tiết kiệm thuốc diệt cỏ hậu-nẩy mầm vì không cần dùng trên đất bằng phẳng (chỉ dùng thuốc tiền-nẩy mầm như đang dùng với ruộng không san phẳng) và giảm công lao động làm cỏ. Giảm thuốc cỏ có ý nghĩa về môi trường vì làm giảm nguy cơ ô nhiễm sông suối, để tôm cá phát triển.
(4) Giảm lượng giống gieo sạ và nhân công, do không phải trồng dặm tại các chỗ trũng bị
úng. Lao động trồng dặm từ 8 công/ha giảm còn 2 công/ha (phỏng vấn tại ĐBSCL).
(5) Phân bón phân bố đồng đều, nên giảm được lượng bón.
(6) Hạn chế được sâu bệnh, kể cả ốc bươu vàng.
(7) Thuận tiện cho cơ giới hóa và giảm hao hụt của máy GĐLH. Ruộng bằng phẳng, đồng đều và chủ động về mức nước làm cho lúa cứng cây, lúa chín đồng đều, ít đổ ngả; đất có độ chặt ít sai biệt nên máy không bị lún lầy. Do đó, giảm được hao hụt trong quá trình thu hoạch. Sai biệt hao hụt giữa độ hao hụt do rơi vãi giữa ruộng đổ ngả và ruộng lúa đứng cây (7-10% -- 2% = 5-8%) là con số đáng kể.
(8) Tăng diện tích đất hữu hiệu thêm khoảng 5 - 7%. San phẳng laser sẽ tăng sản lượng lúa 7% (vẫn giữ các biện pháp nông học như cũ), đơn giản vì diện tích bờ ruộng phá đi là 7%, bằng diện tích gieo trồng có thêm.
(9) Thuận tiện cho cơ giới hóa do giảm được 10- 15% thời gian quay vòng với thửa ruộng lớn hơn; dễ dàng sử dụng máy sạ hàng hoặc máy cấy; vận hành máy thu hoạch hiệu quả hơn
Hiệu quả kinh tế của san laser ở Đồng bằng Sông Cửu Long
Tháng 11-2011, cùng với một nhà khoa học xã hội của IRRI, Dự án IRRI-ADB đã khảo sát và phỏng vấn 16 nông dân ở Bạc Liêu và An Giang đã canh tác 5-10 vụ lúa sau san laser, với diện tích mỗi hộ 1-150 ha (đa số 1,5- 4 ha/hộ). Kết quả tóm tắt ở Hình 3. Nông dân tăng lợi nhuận 5,4 triệu đồng/ ha/ vụ lúa, gồm tăng năng suất, và giảm các chi phí đầu vào (nước, phân, thuốc cỏ...).
In: Nguyễn Lê Hưng, P.H.Hiền (Eds) Rice postharvest technology in Vietnam. Agricultural Publishing House, Hochiminh City 
