LÀM SAO CÂN BẰNG ĐỊA ĐIỂM CÁC ĐẬP THỦY ĐIỆN ĐỂ BẢO VỆ ĐA DẠNG SINH HỌC TRÊN  CÁC DÒNG SÔNG      MEKONG, AMAZON VÀ CONGO

      Nguyễn Văn Khuy

   Ba con sông có đa dạng sinh học nổi tiếng trên thế giới là Mekong, Amazon và Congo. Một phần ba các loài cá nước ngọt của thế giới đã  tìm thấy ở những lưu vực của ba con sông này mà phần lớn không thấy xuất hiện ở đâu. Trước kia trên các dòng sông này việc phát triển  nhà máy thủy điện có giới hạn do nhu cầu năng lượng thấp.  Phần lớn  là các đập nhỏ được  xây dựng ở trên các vùng suối cao.  Tuy nhiên hiện nay đã có  838 đập thủy điện đã hoạt động  hoặc  đang được xây dựng và  445 đập  nữa  nằm trong  dự án  phát triển  :

      Operational/ under construction            Planned/ proposed

             Amazon                416                                                334

                 Mekong                  371                                                  98

                 Congo                       51                                                  13

    Thông thường đập xây cất trên vùng nước chảy nhanh và các thác nước sẽ giúp tăng thế năng của thủy điện nhưng nơi đây cũng là nơi sinh sống của nhiều loại cá thích ứng được với dòng nước chảy nhanh. Mặc dầu chưa có dữ kiện về phân bố cá nhiệt đới cho từng vùng  địa lý nhưng công trình  khảo cứu ở lưu vực những con sông lớn cho biết sự lựa chọn địa điểm xây đập sẽ  góp phần quan trọng cho việc bảo vệ đa dạng sinh học.

    Các đập thủy điện được xây cất rầm rộ do sản xuất ra năng lượng sạch từ nước, không làm ô nhiễm không khí và là loại năng lượng nội địa. Ngoài ra những hồ dự trữ nước là nơi để giải trí, câu cá, chèo thuyền, bơi lội, ngăn ngừa lụt lội. Tuy nhiên cũng có nhiều bất lợi như  nước kém phẩm chất vì ô nhiễm, thiếu oxygen, gây ra hạn hán, mất đi  động vật và thực vật  đặc trưng của  từng địa phương và thiếu nước sẽ không có điện. Bất lợi cho ngành ngư nghiệp  như lượng cá suy giảm vì các loài di ngư ( migratory fish ) không thể lội ngược dòng về nơi thích hợp để đẻ trứng và nuôi dưỡng cá con. Bất lợi cho ngành nông nghiệp là  làm giảm đi diện tích canh tác hoa mầu.  Xây cất  đập nhất là các đập lớn tại những  nước đang phát triển cần  phải tái định cư nhiều triệu người, làm thay đổi nếp sống cũ. 

    Nạn phá rừng để xâp đập và các hồ trữ nước đã  làm mất đi cây lớn, các cây rừng cao từ 20- 30 m. Khi nước mưa rơi xuống lá, cành và thân cây rồi mới xuống đất sẽ có thời gian ngấm dần vào đất và còn bị ngăn  cản bởi  gốc cây,  làm giảm đi  vận tốc.  Nếu đất trơ trụi  nước chảy đi với vận tốc rất nhanh  cuốn theo lớp đất trên mặt (topsoil ) và các chất hữu cơ. Nếu mưa nhiều có thể sinh ra lũ lụt.

     Sự leo thang về các dự án xây cất đập cần phải  tìm cách giảm tối thiểu sự biến mất đa dạng sinh học và ảnh hưởng đến môi trường  sinh sống, xã hội và kinh tế. Những  đập lớn  gây ra nguy cơ tuyệt chủng  những loại  di ngư  do bị  cản  trở lưu thông ngược  dòng về thượng nguồn  để hoàn tất chu kỳ cho đời  sống. Sự kiện này sẽ tàn phá  ngành ngư nghiệp  trên sông  nhiệt đới  vì nhiều loại cá có gía trị cao  di cư và trăm km hay hơn nữa  để tránh những  mùa  nước lụt. Phần lớn các đập đề nghị  xây cất ở hạ nguồn sông Mekong được dự đoán sẽ làm giảm các loài  cá  trê và cá chép khổng lồ  .

    Việc xây dựng những thang vượt cho cá ( passage ladder ) ở các vùng Trung  và Nam Mỹ  đã chứng minh là thất bại.  Những đập lớn trì hoãn và giảm đi lượng cá bơi ngược về tới các vùng thuận lợi  cho việc đẻ trứng và nuôi dưỡng các cá con. Thay đổi thể trạng của vùng địa lý làm thay đổi   những thời kỳ nước lụt,  hệ sinh thái . Những hồ dự trữ  nước xung quanh  đập chỉ là nơi sinh sống  của  phần lớn các loại cá có giá trị thấp và một số loài không thuộc bản xứ  .  

    Ảnh hưởng của hệ sinh thái  từ các đập lớn không giới hạn ở sông mà các chất thải ô nhiễm lỏng hay dắn cuốn theo dòng nước  bị chặn lại đã làm hủy hoại cơ động dinh dưỡng và  tiến trình sinh địa hóa học  (biogeochemical processes ) phát triển ở những  vùng châu thổ, cửa sông và sinh thái biển. Những bất lợi này ảnh hưởng  đến canh tác, ngư nghiệp và  nơi cư trú của nhân loại.

    Một điều thiếu  minh bạch trong tiến trình chấp thuận cho xây đập đã nêu ra những  nghi vấn về  các nhà yểm trợ tài chánh  và chính phủ  có biết rõ ràng về những rủi ro và ảnh hưởng  lâu dài  cho những con sông nhiệt đới đã từng  cưu mang bao nhiêu  triệu con người.  Một vài quốc gia đang phát triển thiếu  các  văn bản hướng dẫn cách thức xây đập và nhiều quốc gia miễn trừ  thủ tục cho các đập nhỏ (<10MW). Mặc dầu phải tốn kém để nghiên cứu  về ảnh hưởng tác động trên môi trường  nhưng nhiều phúc trình chỉ hoàn tất sau khi đập đã  xây dựng  mà  không thể dừng lại .

     Dự án thủy điện chỉ nhằm vào  giải quyết nhu cầu quan trọng là  năng  lượng nhưng luôn luôn lượng gía qúa đáng về lợi ích kinh tế  mà  lại lượng  gía qúa thấp về đa dạng sinh học và tầm quan trọng về khai thác thủy sản. Những kế hoạch gia  thường thất bại về lượng định  ích lợi thực sự  và phí tổn  để xây những đập lớn.  Kết qủa đạt được  thông thường dưới mức dự trù, ngay cả không điều chỉnh được những rủi ro và 75% các đập lớn  phải cần  thêm 95 % giá dự trù ban đầu mời hoàn tất được. Những kế hoạch kinh tế thường bị bỏ qua và dự trù qúa thấp về  phí tổn để  duy trì môi trường sống  như trường hợp sảy ra ở Trung Quốc.  Nước này phải tốn thêm 20 tỉ dollars để điều hòa lại hệ sinh thái bị ảnh hưởng sau khi hoàn tất đập Tam Hiệp

     Đập Tam Hiệp ( Three Gorges Damp )

    Là đập thủy điện lớn nhất trên thế giới hiện nay,  xây dựng trên dòng  sông Dương Tử , giữa Vũ Hán và Trùng Khánh. Đập cung cấp điện với công suất 23,000  MW , mạnh gấp 15 lần lò  phản  hạch nhân, cho nhu cầu 50 triệu dân,  chiếm 3 % tổng số  điện cho nhu cầu trong nước.  Đập cao 120 m , dài 2,300 m,  thời gian xây cất mất 17 năm và khởi sự hoạt động vào năm 2012 . Năm 1919 Tôn Dật Tiên đã có định xây đập này nhưng đến năm 1998 mới bắt đầu thực hiện. Để xây đập  1.2 triệu dân đã phải di chuyển đi vùng khác, gồm 13 thành phố, 140 tỉnh hạt và 1, 350 làng mạc . Với  chiều dài  các hồ  chứa nước 632 km đã nhận chìm các danh lam thắng cảnh, các nông trại, làm biến đổi địa chất. đầu độc nguồn nước và phá hủy môi trường.

    Những bất lợi mà cả Trung Quốc  cũng xác nhận  là năm 2008 bị động đất ở Tứ Xuyên, giết chết 87, 000 người. Lý do đập  được xây dựng ở nơi dễ sảy ra động đất và hồ chứa nước lớn tự tạo ra các chấn động mạnh. Từ khi các hồ dự trữ có nước đã sảy ra các loạt  địa chấn và mực nước lên cao thì chấn động càng mạnh và sảy ra thường xuyên.

    Nếu không chấn chỉnh  thì sẽ gây thảm họa khôn lường như lụt lội,  xoi mòn đồi núi dọc theo sông Dương Tử,  nước ô nhiễm và thảm họa môi trường. Hàng năm 14 tỉ tấn rác  đủ loại xả vào sông Dương Tử.  Nếu đập bị vỡ do động đất  sẽ có nguy cơ gây  ra một trận đại hồng thủy cuốn đi theo nhà cửa  và làm nhiều thành phố, làng mạc chìm trong nước  hoặc biến mất.  Đài Loan đe dọa nếu có chiến tranh với Hoa Lục sẽ phá đập này để gây ra một thảm họa kinh hoàng cho Trung Quốc.

     Đập càng lớn  càng sinh ra nhiều vấn đề như đập Itaipu là  đập thủy điện lớn thứ hai trên thế giới, trên dòng sông Parana giữa Brazil và Paraguay.  Cuộc nghiên cứu của  Oxford University  cho biết phí tổn xây cất đập  tăng  thêm 240% gía dự trù. Tuy nhiên chẳng bao giờ có thể thu  lại tiền vốn xây cất  với nhiều lý do.  Nạn phá rừng do lụt lội, phù sa bị kẹt lại lắng đọng tại các hồ chứa nước làm giảm công xuất điện theo thời gian. Ngoài ra tình trạng kinh tế , chính trị bất ổn  làm ảnh hưởng đến thị trường năng lượng và  thêm  vào đó là vấn nạn tham nhũng.  

    Để đạt được sự chấp thuận  thì  việc định gía cho dự án xây đập  cần  phải vuợt qua  những sai sót của các đập hiện hữu,  chẳng hạn làm đất đai và khí hậu thay đổi. Kế hoạch phải đưa ra chi tiết để  phân tích  và tổng hợp lại bao gồm lượng định  những kỹ thuật làm giảm bớt những  tác động  ảnh hưởng  đến môi trường sinh sống  của con người cũng như các sinh vật.  Ngoài ra không  làm xáo trộn đến hệ sinh thái những con sông vĩ đại của thế giới.